Trường nữ sinh Đồng Khánh là trường dành cho nữ sinh duy nhất ở miền Trung, được đặt tại Huế, miền đất của nét trữ tình và lãng mạn. Trong suốt 60 năm kể từ ngày thành lập cho đến năm 1975, Đồng Khánh là ngôi trường nữ duy nhất ở miền Trung dạy đủ các môn văn – thể – mỹ – hạnh và lao động kỹ thuật. Cùng với việc học văn hóa, các nữ sinh Đồng Khánh còn được dạy cả cách nuôi dạy con, quản lý gia đình, phép tắc ứng xử và học cả cách cứu thương. Cũng vì thế mà nữ sinh Đồng Khánh một thời nổi tiếng với vẻ đẹp cung dung ngôn hạnh. Hơn thế nữa, hình ảnh nữ sinh Đồng Khánh với chiếc áo dài màu tím Huế đã trở thành biểu tượng của người thiếu nữ Huế. Nét xinh đẹp, dịu dàng của những nữ sinh Đồng Khánh với tà áo dài duyên dáng, cùng với nét đẹp trữ tình của xứ Huế mộng mơ đã không ít lần được các nhà thơ, nhạc sĩ đưa vào thơ ca để lại nhiều vương vấn trong lòng công chúng.
Nữ sinh Đồng Khánh – Huế năm 1942
Khi nhắc đến Trường Đồng Khánh không thể không nhắc đến lịch sử hình thành từ lâu đời của trường. Những năm đầu thế kỷ XX, có rất ít người phụ nữ Việt Nam được đi học. Ở Huế có trường Quốc Học ra đời từ năm 1896 nhưng chỉ dành cho nam giới. Lúc này, ở Nam Kỳ có trường Chasseloup-Laubat, ở Bắc Kỳ có trường trung học Bảo Hộ (Collège du Protectorat) cũng chỉ dành cho nam sinh.
Sau đó một thời gian, do tình hình càng ngày con gái những người Pháp ở Việt Nam càng đông nên Sài Gòn mới mở một trường Nữ trung học đầu tiên. Còn ở Huế, thời bấy giờ không có trường nữ trung học, mà ban đầu chỉ có trường tiểu học Jeune Fille ở đường Paul Bert (nơi tọa lạc trường Phú Hòa A – Thượng Tứ ngày nay).
Năm 1915, sau khi có sắc lệnh bãi bỏ kì thi hương ở Bắc Kỳ, phá bỏ ngôi trường mái tranh Quốc Học để xây dựng lại thành hai dãy lầu, triều Nguyễn và chính quyền bảo hộ mới nghĩ đến việc xây dựng một trường nữ trung học ở Huế để cho phụ nữ bản xứ có điều kiện học tập, thi thố tài năng với phái nam và đào tạo ra nhân tài nữ.
Trường Đồng Khánh đầu thế kỷ XX.
Đến năm 1917, khi việc xây dựng trường Quốc Học đã hoàn thành được một nửa, vua Khải Định được sự đồng ý của Toàn quyền Albert Sarraut, đã ra chỉ dụ thành lập trường nữ trung học đầu tiên ở Trung Kỳ và chọn nơi xây dựng là ngay bên cạnh trường Quốc Học vốn là trại lính thủy quân hoàng gia để xây dựng trường.
Ngày 15 tháng 7 năm 1917, diễn ra lễ đặt viên đá đầu tiên để xây dựng trường nữ trung học Đồng Khánh – ngôi trường nữ đầu tiên của 13 tỉnh Trung kỳ, dưới sự chứng kiến của vua Khải Định và Toàn quyền Đông Dương Albert Sarraut, Khâm Sứ Trung Kỳ J.E. Charles, quyền Khâm Sứ Bắc Kỳ J.Le Galler, các hoàng thân, các vị Thượng Thư và một số quan chức cao cấp người Pháp tại Đông Dương. Trong buổi lễ quan trọng này, vua Khải Định đã cho đặt xuống móng ngôi trường một số hiện vật để làm kỷ niệm, bao gồm một cái hộp kim loại chứa 10 đồng Khải Định thông bảo và hai tờ giấy ghi biên bản của buổi lễ bằng tiếng Pháp.
Những đồng tiền do vua Khải Định ban (ảnh của Phan Thuận An).
Ngôi trường đã được hàng trăm người thợ Huế xây dựng trong vòng hai năm dưới sự chỉ huy của nhà thầu người Pháp tên là Leroy.
Trường mang phong cách kiến trúc Pháp, nhưng với việc sử dụng một tỷ lệ lớn mái dốc, và nhất là hệ thống hiên mái, ngôi trường không những phù hợp với điều kiện khí hậu nóng ẩm của Huế, mà còn gợi bóng dáng và tỷ lệ của kiến trúc truyền thống Việt Nam.
Phía trước trường là đường Lê Lợi, thời Pháp là đường Jules Ferry. Phía lề đường lót bằng xi măng đúc thành ô vuông, dọc đường có hàng cây long não xanh mát chạy dài xuống gần cầu Trường Tiền. Bên kia đường là bờ sông được chăm chút thành vườn hoa, có ghế đá, có giàn hoa đỏ tím, rất thơ mộng và lãng mạn.
Trường Đồng Khánh ban đầu là một trường Tiểu học. Về sau, trở thành Trung Tiểu học, lấy tên là Collège Đồng Khánh.
Khuôn viên và học sinh trường Đồng Khánh. Ảnh chụp vào giai đoạn những năm 1920.
Nữ sinh trung học Đồng Khánh Huế năm 1931.
Khoá Trung học đầu tiên của trường là năm 1920 và tốt nghiệp năm 1924 gồm có 7 phụ nữ mà tên tuổi ở Huế được nhiều người biết đến. 7 người đó là các bà: Bùi Xuân Dục, Ưng Thuyên, Nguyễn Thị Du, Phạm Doãn Điềm, Tôn Nữ Thị Sâm, Nguyễn Văn Kiệt, Tôn Nữ Thị Liêm.
Cổng trường Nữ Trung học Đồng Khánh năm 1950. Nguồn ảnh: Sogny Marien.
Đến năm 1956, trường mang tên là Trường nữ Trung học Đồng Khánh, lúc này không còn bậc Tiểu học nữa mà chỉ còn lại bậc Trung học và có hai cấp: Đệ Nhất cấp, Đệ Nhị cấp. Những năm đầu tiên, các nữ sinh của Trường Trung học Đồng Khánh mặc đồng phục màu tím nên trường còn được gọi là Trường Áo tím.
Trường Đồng Khánh (1970)
Người hiệu trưởng đầu tiên của trường là bà Yvonne Lebris (1917), hiệu trưởng người Pháp cuối cùng là bà Martin (1945). Từ năm 1945 – 1975, trường Đồng Khánh đã được các vị nữ hiệu trưởng kế tiếp nhau điều hành như sau: Bà Võ Thị Thể, bà Hồ Thị Thanh, bà Nguyễn Đình Chi, bà Nguyễn Thị Quýt, bà Nguyễn Thị Tiết, bà Đặng Tống Tịnh Nhơn, bà Tôn Nữ Thanh Cầm, bà Thân Thị Giáng Châu, bà Lê Thị Tường Loan, bà Phan Thị Bích Đào.
Trường Nữ Trung học Đồng Khánh Huế năm 1974.
Sau sự kiện năm 1975, bà lê Thị Vui lên làm trưởng ban điều hành và trường cũng được đổi tên thành Trường Cấp III Trưng Trắc. Năm 1976, bà Ngô Thị Chính làm hiệu trưởng và sau đó là bà Phan Thị Thái Hà, bà Nguyễn Thị Ngọc Bích. Đến năm 1978, trường lại được đổi tên thành trường THPT Hai Bà Trưng và do ông Hà Thúc Định làm hiệu trưởng.
Nhạc sĩ Thu Hồ – người Huế, đã có bài hát nói về những cô gái Huế nữ sinh Đồng Khánh như sau:
“Cô gái nữ sinh Đồng Khánh kia ơi
Cô đi về đâu tan buổi học rồi
Cô xuôi Đập Đá hay về Nam Giao
Cô về Bến Ngự hay về Đông Ba
Cô về Vỹ Dạ hay ngược Kim Long
Khi gió mới lên làn tóc tung tăng
Xõa ngang bờ vai khi tuổi dạy thì
Đôi môi hồng thắm duyên là nên duyên
Mắt tròn như mộng say đời xinh xinh
Cô là tất cả trời đẹp xứ Kinh…..”
Bấm vào video để nghe lại ca khúc Cô Nữ Sinh Đồng Khánh (Thu Hồ) do Hà Thanh trình bày
Một số hình ảnh trước năm 1975 của Trường Nữ Đồng Khánh:
Học làm rua đăng ten tại Trung học Đồng Khánh.
Học may tại trường Nữ Trung học Đồng Khánh Huế.
Các cô bé học tập chăm chỉ
Nhà ăn tại trường Đồng Khánh.
Phòng ngủ tại trường Đồng Khánh. Ảnh chụp giai đoạn những năm 1920.
Nữ sinh trường Đồng Khánh đầu năm 1931. Ảnh của The National Geographic Magazine số 2
Nữ sinh Đồng Khánh – Huế năm 1942
Nữ sinh Trường Đồng Khánh đến trường (1965)
Cảnh những nữ sinh Trường Đồng Khánh ở Huế tới trường bằng đò.
Ảnh chụp nữ sinh Đồng Khánh – Huế năm 1968.
Thoixua biên soạn