Mỗi một chính phủ được Hoa Kỳ giúp nắm lấy quyền lực ở Việt Nam đều chứng tỏ là mình không có khả năng. Tất cả họ đều bị người dân Việt Nam khước từ: đầu tiên là chế độ người Pháp, rồi chính phủ Ngô Đình Diệm, cuối cùng, sau một thời gian đảo chính và đảo chính ngược lại, chính quyền quân đội dưới Tướng Thiệu và Thống chế Kỳ.
Một thước đo cho tính kém cỏi của các chế độ khác nhau là quy mô của tham nhũng trong chính phủ. Ở đây, tôi không nói về thói quen châu Á đã được chấp nhận chung của “tiền boa” thích đáng cho những dịch vụ đã được thực hiện – một thói quen đã phát triển từ việc trả lương thấp truyền thống cho nhân viên nhà nước.
Tham nhũng ở Việt Nam đã đi quá xa quy mô truyền thống này. Ví dụ như nó là cách thông thường để có được một chức vụ trong chính phủ, và cũng là lý do thông thường để ham muốn chức vụ đấy – và là ở tất cả các bậc của hệ thống, từ dưới lên trên, từ viên cảnh sát đến tướng lĩnh hay tỉnh trưởng.
Tôi biết chợ đen Việt Nam lần đầu tiê ở Sài Gòn. Tôi giải thích cho viên sĩ quan của Public Relation của Lục Quân trong Juspao (Joint United States Public Affairs Office), rằng tôi muốn đi hành quân với quân đội, và hỏi rằng tôi có thể mua quân phục và giày ủng đi rừng ở đâu.
“Chúng tôi có rất nhiều thứ cho phóng viên, nếu như họ có đúng các loại giấy tờ”, ông ấy trả lời và đưa cho tôi một giấy phép mua quân phục trong cửa hàng PX riêng của quân đội.
Dụng cụ Mỹ cần bán (Chợ đen) Lấy tại Sài Gòn tại một trong nhiều khu chợ đường phố. Chụp năm 1966-67
Một người bạn chở tôi trên chiếc xe gắn máy của anh ấy đến cửa hàng PX lớn trong khu phố người Hoa Chợ Lớn của Sài Gòn. Ở bên ngoài khu vực được bảo vệ bằng bao cát và lính Mỹ cầm súng có một bãi đậu xe cho khách hàng. Ở đấy, có những đứa bé người Việt chạy đến với cánh tay chìa ra và đòi “tiền giữ xe Jeep (hay xe máy)” – để đừng “có người” cắt dây của bộ đánh lửa hay xì hơi ra khỏi bánh xe.
Một hạ sĩ quan dẫn tôi đến gian quân phục. Nhưng khi tôi đưa cho người bán hàng tờ giấy phép của tôi, ông ấy lắc đầu: “Từ nhiều tháng nay chúng tôi đã không còn quân phục và giày ủng đi rừng nữa.”
“Anh nghĩ khi nào thì có hàng mới?”
Ông ấy bất lực giơ hai tay lên và nhún vai.
Bạn tôi và tôi trở ra đường, sửa chữa dây đã bị cắt ngang của bộ đánh lửa ở chiếc xe gắn máy và chạy trở về Juspao. Ở đấy, tôi tường thuật lại cho viên sĩ quan Public Relation, rằng cửa hàng PX không có sẵn quân phục đi rừng. Ông ấy cười và nói rằng tôi phải cố mua chúng ở nơi mà cả ông ấy và người của ông ấy cũng mua chúng – ở chợ đen. “Có thể là người ta sẽ yêu cầu ông trả nhiều hơn một vài USD, nhưng bù vào đấy thì trang thiết bị bao giờ cũng có ở đó và đủ các cỡ.”
Một rạp hàng lớn tại khu chợ đen. Saigon 1969
Tôi đi dọc theo con đường, ngang qua ngôi nhà của USO (United Service Organisation), qua những chợ bán hoa và quán ăn. Sau khoảng năm phút, tôi gặp “Chợ Đen Nhỏ” (cái tên này nói rằng ở nơi khác còn có chợ lớn hơn nữa).
Hàng trăm khách hàng, trong số họ có bốn hạ sĩ quan Mỹ, một đại úy Lục Quân và một sĩ quan hành chính của Hải Quân Mỹ, chen qua các gian hàng đầy người và xem xét hàng được bày bán. Bốn cảnh sát người Việt giữ trật tự.
Các loại hàng PX được ưa chuộng đều có cả: rađiô bán dẫn, chăn, máy nướng bánh mì, máy trộn, đồng hồ đeo tay và những loại đồng hồ khác, bút mực, thuốc điếu, thuốc lá, áo sơ mi, máy truyền hình, máy chụp ảnh, phim, hàng vệ sinh, dược phẩm, đồ lót phụ nữ, tất, nhiều loại rượu mạnh ngon nhất của Mỹ và hầu như tất cả các loại đồ hộp có trong cơ quan hậu cần của quân đội.
Tôi hỏi một nhân viên người Việt Nam, rằng có phải là phạm luật không, khi bán hàng được ăn cắp ra từ cửa hàng PX. Tất nhiên điều đấy là vi phạm luật pháp, ông ấy trả lời tôi; nhưng hoàn toàn không thể chứng minh được rằng các loại hàng hóa này thật sự là hàng ăn cắp. Tôi chỉ ra rằng hầu như món hàng nào cũng mang nhãn PX và cửa hàng PX chắc chắn là người duy nhất nhập những loại hàng này.
“Đúng là vậy”, ông ấy trả lời, “nhưng ở trong nước này, để có thể tuyên bố hàng đấy là hàng ăn cắp thì phải bắt được quả tang tên ăn cắp. Người ta phải hết sức cẩn thận với những lời buộc tội. Dấu PX đóng trên chai cognac này có lẽ cũng là một nhãn hiệu?”
Trên đường tìm quân phục và ủng đi rừng, tôi đi qua lại các gian hàng, nhưng không thể phát hiện ra chúng ở đâu cả. Rồi một người phụ nữ bán hàng ở chợ đen bước đến với tôi và hỏi tôi bằng tiếng Anh, tôi tìm gì. Tôi nói cho bà ấy biết, sau đấy bà ấy nói: “Chúng tôi có đủ quân phục – mũ, quần, giày, áo, tất cả những gì mà ông muốn có. 4800 đồng hay 30 USD. Ông có muốn không?”
“Tôi muốn nhìn thấy chúng trước đã.”
“Ông có mua nếu như chúng còn hoàn toàn mới và đúng cỡ không?”
“Vâng, tất nhiên rồi. Tôi có phải trả tiền ngay bây giờ không?”
Người đàn bà quay sang một đứa trẻ, nói điều gì đấy bằng tiếng Việt và đưa cho nó một tờ giấy. “Ông đi theo thằng bé này và trả tiền khi ông nhận được trang bị.”
Đứa bé dẫn tôi đi dọc theo con đường vào một cửa hàng có bày bán bình bằng đồng ở cửa sổ. Một người đàn ông già lạch cạch với những hạt của một cái bàn tính. Ông già lặng lẽ dẫn tôi đi qua cửa sau của cửa hàng, qua một sân trong vào một hành lang có mùi hôi của rau cải thối, và rồi lên hai cái cầu thang tối tăm cũng như hôi thối vào trong căn gác của một ngôi nhà khác.
Ở đây trông giống như trong một kho vũ khí của quân đội Mỹ. Tất cả dường như được sơn màu nâu và có mùi dầu hay mùi sơn còn mới. Trang thiết bị, có gắn bảng giá được in ra, được dựng thành hàng ngay ngắn. Súng tự động có giá 250 USD, một súng cối hạng nặng 400 USD.
Khoảng 1000 cây súng Mỹ nhiều loại khác nhau được xếp thành hàng ngay ngắn. Một cây M-16 có giá 80 USD. Treo ở phía bên kia của căn gác là quân phục của tất cả các binh chủng, kể cả của Không Quân Mỹ. Ngay thiết bị lặn của Hải Quân cũng có.
Người đàn ông già hỏi số của tôi và rồi mang ra cho tôi bộ quân phục và giày ủng như ý muốn.
Sau đó, cũng vào tối hôm đấy, tôi nói chuyện với một người bạn cũ, người mà tôi muốn gọi là Tran Trong Hoc (và người mà tôi sẽ tường thuật thêm về anh ấy sau này), về chợ đen. “Cái mà anh thấy thì chẳng là gì cả”, anh ấy nói. “Anh hãy đi xe ra bờ biển và xem những người buôn bán lớn hoạt động. Toàn bộ chính phủ Nam Việt Nam đều có dính líu vào những thương vụ này.” “Cả người Mỹ nữa?”
“Nhiều người đã trở thành triệu phú ở đây – giống y như thời trước, khi quân đội Mỹ chiếm đóng Nhật và Đức. Điều đấy thì anh có thể tin tôi; vì số mua bán chợ đen ở Việt Nam hàng năm là vào khoảng mười tỉ USD – tính bằng hàng hóa Mỹ và bằng tiền. Nếu không có sự âm thầm đồng ý của người Mỹ thì những thương vụ này không thể nở rộ được – nếu thế thì không thể.” Tôi không trả lời.
“Chợ Đen Nhỏ” ở gần Đại sứ quán Mỹ và Juspao là một trong những “thắng cảnh” của Sài Gòn. Nó là một địa điểm chính chính thức dành cho khách tham quan cũng như Tòa đại sứ Mỹ, nhà ga và chợ chính.
Người Mỹ cũng như người Việt Nam mua hàng ở “Chợ Đen Nhỏ”, vì có lúc nó có hàng hóa còn tốt hơn là trong các cửa hàng chính thức của chính phủ Mỹ, những cửa hàng mà hàng hóa này được ăn cắp ra từ đó.
Tất cả mọi người – kể cả các nhân viên có trách nhiệm – đều biết hàng hóa bày bán đó được lấy trộm từ cửa hàng PX và cơ quan hậu cần Mỹ như thế nào; người ta còn biết được là từ ai và ai trả tiền nữa. Nếu như chính phủ Mỹ và chính phủ Việt Nam muốn, thì tình trạng mua bán chợ đen ở Sài Gòn có thể được xóa bỏ hầu như chắc chắn là trong vòng một tuần.
“Chúng tôi làm việc không chính xác cho lắm trong lúc đó”, một nhân viên đào tạo cảnh sát người Mỹ giải thích, “vì chúng tôi không muốn gây bất hòa với người Nam Hàn và người Phi Luật Tân (cả hai đều tham gia mạnh vào trong các thương vụ chợ đen và cả hai đều là đồng minh của Hợp Chúng Quốc Hoa Kỳ) – và vì chợ đen giúp làm giảm lạm phát. Tại sao, tôi không biết, nhưng các chuyên gia kinh tế của chúng ta quả quyết điều đấy.”
Tôi muốn biết chợ đen có những món hàng xa xỉ của nó bằng cách nào, vì thế nên tôi đến tìm các nhà cung cấp chính trong Sài Gòn – các cửa hàng PX. Cửa hàng PX lớn trong khu phố người Hoa Chợ Lớn còn chưa mở cửa khi tôi đến đấy. Ở cuối hàng của những người đang chờ có hai người lính Mỹ. Họ phải trở về từ vùng có chiến sự: quần áo đi rừng của họ dơ bẩn, mũ của họ có lưới ngụy trang.
Tò mò, muốn xem hai người lính từ mặt trận mua gì trong PX, tôi đứng xếp hàng ở phía sau họ. Cả hai người lính đến từ một trạm hẻo lánh của nhóm thông tin ở sau Pleiku; họ muốn mua một tủ ướp lạnh, cho thức uống lạnh và sandwich.
Họ kể lại cho tôi nghe họ đã chuẩn bị những gì để mang chiếc tủ ướp lạnh lên máy bay, và viên sĩ quan của bộ phận phục vụ quân đội đã phát hiện những cái tủ ướp lạnh đã về đến Sài Gòn vào ngày hôm qua như thế nào.
Khi những cánh cửa của gian hàng PX mở ra và các người lính đó đến lượt mình thì không còn tủ ướp lạnh nữa. Đợt hàng về vào trưa ngày hôm qua; lúc đóng cửa thì tất cả các tủ ướp lạnh đã được bán xong. Mười hai trong tổng số 16 tủ ướp lạnh, theo tôi biết, đã được bán cho lính Phi Luật Tân và Hàn Quốc.
Nhưng làm sao mà người Phi Luật Tân và Hàn Quốc lại biết có tủ ướp lạnh và có thể mua chúng nhanh đến như thế? Câu trả lời lại hết sức đơn giản: quân đội Mỹ, nhà điều hành cửa hàng PX ở Sài Gòn, đã nhận người Phi Luật Tân và Hàn Quốc làm trưởng cửa hàng. Khi một món hàng được ưa thích về đến, những người này báo tin cho bạn bè người Hàn Quốc và Phi Luật Tân của họ.
Khi những người lính thất vọng rời cửa hàng PX, một người trong họ nói: “Mày có nhớ kho hậu cần của Việt Cộng mà chúng mình tóm được hồi tháng rồi không?”
“Có, tao biết. Ở đó có một cái tủ ướp lạnh – có nhãn PX ở sau lưng; cái tủ khốn nạn đó đầy thuốc kháng sinh Mỹ.”
Hệ thống PX Mỹ ở Việt Nam – theo thông tin của viên sĩ quan có trách nhiệm – là một công việc thương mại có doanh thu hàng năm là 300 triệu USD. Nó chứng minh trong quy mô nhỏ, tại sao Mỹ lại lún sâu vào trong những khó khăn ở Việt Nam – và ở trong chính sách ngoại giao của nó.
Trong các cửa hàng PX có trên 5000 phụ nữ người Việt được nhận vào để bán hàng. Họ không biết đến các món hàng, nói chung là không có sự quan tâm và không lịch sự – và ăn cắp. Trong tháng 5 năm 1967, cửa hàng PX nhỏ cho tổng hành dinh ở Sài Gòn đã mất 65.000 USD chỉ riêng vì ăn cắp vặt. Và đó chỉ là một cửa hàng nhỏ.
Có một thời gian, ban giám đốc cho khám xét những người Việt bán hàng lúc họ rời cửa hàng. Những người phụ nữ dọa sẽ đình công, nếu như việc kiểm tra này không chấm dứt. Chúng chấm dứt. Vì người Mỹ thích bị ăn cắp hơn là “gây ấn tượng không tốt” với người Việt.
Chính tôi đã nhìn thấy những phụ nữ bán hàng lôi hàng PX ra từ quần áo lót của họ ở trên đường chính bên ngoài một cửa hàng PX và quẳng vào một cái giỏ như thế nào. Một người Việt đứng cạnh đấy và ghi chép loại hàng và số lượng những gì mà mỗi một cô gái đã lấy đi cùng với mình.
Hàng hóa dành cho các cửa hàng PX – và cả cho kho hậu cần – đã bị đánh cắp từ trước khi nói chung là chúng đến nơi –và cả sau khi chúng được xếp lên kệ hàng. Thế nhưng tham nhũng không giới hạn ở chợ đen.
Đó không phải là một điều bí mật, rằng các cửa hàng PX và kho hậu cần thông qua con đường vòng của chợ đen mà có thể cung cấp hàng xa xỉ cho hầu như bất cứ người nào có đủ tiền ở Nam Việt Nam. Một nhà nhập khẩu kể cho tôi nghe, ông ấy không còn mua bán tủ lạnh và máy thâu âm được nhập khẩu chính thức nữa – có thể mua chúng rẻ tiền hơn và nhanh hơn từ những cửa hàng PX, tức là thông qua chợ đen.
Các nhà nhập khẩu thực phẩm nước ngoài cũng nằm trong cùng tình trạng tồi tệ đấy. Với chính mắt mình, tôi đã nhìn thấy người Phi Luật Tân và Nam Hàn trong quân phục dỡ thịt hộp và nước trái cây xuống trước khách sạn Continental từ một chiếc xe tải quân đội vào lúc 6 giờ sáng như thế nào. Trên thực đơn của khách sạn Continental có món “Đồ hộp Mỹ”. Nếu như người ta gọi nước ép cà chua vào lúc ăn sáng, thì người bồi bàn sẽ mang ra một cái lon nhỏ còn dấu của kho hậu cần Mỹ: mười cent.
Trong thời gian ở Sài Gòn, tôi đã quan sát thấy bốn lần chiếc xe tải đấy cung cấp thực phẩm từ cửa hàng PX và kho hậu cần cho khách sạn Continental như thế nào. Có một lần, một kiện thịt to, có tên Tướng Westmoreland, được đưa cùng với nước ép cà chua vào Continental. Hầu như không có quán rượu nào ở Sài Gòn mà không bán rượu từ kho hàng Mỹ.
Trong lúc khảo sát các cung cách làm ăn PX này, tôi xin được phỏng vấn một trong số các sĩ quan chịu trách nhiệm. Tôi được phép – với một viên đại tá và dưới điều kiện là tôi sẽ không trích dẫn trực tiếp ông ấy.
Hệ thống PX, ông ấy nói, nhận trên 5000 phụ nữ người Việt vào làm việc, vì đấy là nghĩa vụ của Hợp Chúng Quốc Hoa Kỳ, đào tạo cách thức bán hàng cho những người phụ nữ này. Sau khi chiến tranh chấm dứt, họ sẽ làm việc trong các cửa hàng Việt Nam như những người đã học nghề buôn bán và qua đó có thể giúp phát triển nền thương mại của đất nước này.
Lời giải thích này là vô lý đối với tôi. Mỗi một cửa hàng mà được điều hành như PX thì chắc hẳn sẽ bị phá sản ngay.
Viên đại tá tiếp tục, PX nhận nhân viên bán hàng người Việt và trưởng cửa hàng người Hàn Quốc và Phi Luật Tân, vì thuê họ thì rẻ tiền hơn là người Mỹ – và vì người Phi và người Hàn Quốc đã có kinh nghiệm với PX ở Seoul và Manila rồi.
Tôi nói với viên đại tá rằng phục vụ không được tốt. Ngoài ra, hàng hóa với tổng giá trị có lẽ là 75 triệu USD hàng năm phần lớn đã bị đánh cắp hay bị đưa sang chợ đen chỉ vì người nước ngoài được nhận vào làm nhân viên bán hàng, cửa hàng trưởng, lái xe tải và công nhân bến tàu.
Viên đại tá phủ nhận rằng việc phục vụ là không tốt. Ông ấy cũng phủ nhận rằng một phần đáng kể của hàng hóa trong các cửa hàng của ông ấy được tuồn ra chợ đen. Ông ấy không thừa nhận, rằng hàng hóa với giá trị 65.000 USD bị đánh cắp hàng tháng từ cửa hàng PX nhỏ trong Sài Gòn. (Chính tôi đã nhìn thấy con số thất thoát ước tính vì ăn cắp từ cửa hàng PX trong Sài Gòn. Hoặc là viên đại tá không biết những gì đang xảy ra trong chính những cửa hàng của ông ấy, hoặc là ông ấy nói dối.)
Một lý do khác cho việc nhận trên 5000 người ngoại quốc vào làm việc trong PX, theo thông tin của viên đại tá, là tạo việc làm cho những người Việt Nam xứng đáng, có tư cách tốt, và qua đó mà giúp đỡ nển kinh tế chiến tranh. Tôi hỏi ông ấy, liệu ông ấy có biết sự lừa dối trong lúc tạo việc làm hoạt động như thế nào không. Trong thực tế, người nam bán hàng và người nữ bán hàng nào cũng cần phải có một tờ giấy giới thiệu của nhân viên nhà nước Việt Nam. Phải trả tiền cho giấy giới thiệu này – giá bình thường là khoảng một tháng lương.
Viên đại tá chưa từng nghe nói về việc này. Rồi ông ấy kể cho tôi nghe rằng các cửa hàng PX này là một cơ quan tuyệt vời như thế nào. Người ta có được lợi nhuận với chúng và qua đó chi trả cho phim truyện và những khả năng giải trí khác cho những người lính Lục Quân và Không Quân. Ông ấy cũng giải thích rằng những người Mỹ ưa thích hoạt động có thể chi USD của họ trong những cửa hàng PX – thay vì quẳng tiền của họ vào trong nền kinh tế Việt Nam và qua đó tạo ra lạm phát.
“Không phải các cửa hàng PX trước hết là để phục vụ cho quân nhân sao?” tôi hỏi viên đại tá.
Ông ấy đồng ý. Thế nhưng trong cửa hàng PX lớn trong Sài Gòn, quân đội đứng ở hạng cuối cùng. Đầu tiên là việc đào tạo người Việt, rồi lợi nhuận để chi trả cho các khả năng giải trí, rồi cải thiện nền kinh tế Việt Nam, sau đấy là “ấn tượng tốt”. Người lính đứng hàng cuối cùng.
Không phải tỷ lệ nhỏ nhoi của những người đang chiến đấu thật sự là hưởng lợi nhiều nhất từ các cửa hàng PX, mà là những kẻ mập mạp trong các thành phố và tổng hành dinh cũng như hàng ngàn người dân thường – công nhân xây dựng, giới báo chí, nhân viên và những người trong Đại sứ quán.
Hệ thống PX trong hình thức hiện nay của nó đã làm cho Mỹ trở thành một kẻ đồng lõa với hình thức tham nhũng tồi tệ nhất. Tất cả, kể cả người Mỹ, đều biết rằng có một vài người Mỹ dính líu vào trong đó. Ai cũng biết rằng nhiều nhân viên bán hàng người Việt tham nhũng và rằng nhân sự Phi Luật Tân và Hàn Quốc trong những cửa hàng PX và kho hậu cần thường móc ngoặc với bạn bè của họ. Vì những cung cách đó trong các cửa hàng PX và kho hậu cần mà một người Việt Nam bình thường sẽ cho rằng người Mỹ ăn hối lộ.
Gian lận trong các cửa hàng PX và việc bán hàng PX trên chợ đen với giá trị nhiều triệu USD tất nhiên giống như là việc nhỏ khi so với những gì mà tôi phát hiện ra sau này.
Cùng với Tran Trong Hoc, người bạn thân của tôi, tôi đi dọc theo sông Sài Gòn. Tran, một nhân viên của sở cảnh sát tại Hà Nội khi còn dưới thời thống trị của Pháp, giống như một ông quan đã về hưu. Ông ấy lui về sống ẩn dật và quan sát tất cả, lắng nghe tin đồn và những mẩu chuyện mà người ta bàn tán, đọc báo và theo dõi cuộc tranh dành quyền lực có mặt ở khắp mọi nơi trong chính trị Việt Nam.
Con và cháu của ông ấy sống rải rác trên toàn Đông Nam Á. Một vài người làm việc cho chính phủ Nam Việt Nam, những người khác cho chính phủ Mỹ, lại những người khác nữa cho Mặt trận Giải phóng. Một vài người cũng hoạt động trong kinh tế.
Tran Trong Hoc là một Central Intelligence Agency nhỏ – đối với ông chỉ là một cách để giết thời gian, một thú vui tiêu khiển. Khi tôi lưu ý ông ấy đến những mối nguy hiểm của thú vui ông ấy, ông ấy chỉ mỉm cười và chậm rãi nói: “Một người đàn ông già còn làm gì khác được để giúp đất nước của mình chứ?”
Chúng tôi đi dạo về hướng Bắc. Nhiều tàu chở hàng Mỹ thả neo trên sông Sài Gòn, gần chúng tôi nhất là một chiếc tàu chở hàng lớn màu xám. Hàng của nó đang được chuyển sang sà lan chở hàng.
“Chúng mình hãy quan sát con tàu này”, Tran nói. “Nhưng để cho an toàn hơn thì chúng ta hãy làm điều đấy từ trong xe của tôi. Cuối cùng thì chúng ta đang do thám, điều tra lấy tin tức. Chúng ta là thám tử, chúng ta muốn nhìn xem ai bòn rút hàng hóa cung cấp cho quân đội Mỹ. Đứng lại ở đây trên đường phố với ống nhòm có nghĩa là thách thức số phận đấy.” Ông ấy kéo ngón trỏ đi ngang qua cổ của ông ấy, hết sức có ý nghĩa.
Chúng tôi quay lại và đi trở về đến chiếc Citroen lạch cạch cũ kỹ của Tran. Chỉ trong vòng vài phút, chúng tôi lại ở cạnh dòng sông và ngừng lại ở cách bến tàu vào khoảng 150 mét, bến tàu mà những chiếc sà lan hướng đến từ chiếc tàu chở hàng của Mỹ.
“Các xà lan chở hàng này”, Tran giải thích, “thuộc một công ty Việt Nam của một vài tướng lĩnh người Việt. Người Mỹ của họ trả tiền cho việc sử dụng các sà lan này. Người Mỹ của họ trả tiền cho đặc quyền, được gửi đạn dược, thực phẩm và vật liệu chiến tranh vào trong đất nước này.”
Đỗ ở bến tàu là tám chiếc xe tải năm tấn, trước kia đã từng là xe của quân đội Mỹ. Mấy chiếc sà lan neo lại ở bến tàu, công nhân cảng người Việt dỡ hàng xuống – và dỡ trực tiếp sang các chiếc xe tải màu nâu.
“Hợp Chúng Quốc Hoa kỳ trả tiền lương cho các công nhân cảng người Việt Này”, Tran nói.
Không thấy lính Mỹ hay nhân viên dân sự giám sát và kiểm tra ở đâu cả. Lời giải thích của Tran: “Chính phủ Nam Việt Nam đã có ý nói với chính phủ Mỹ, rằng họ không nên can thiệp vào công việc nội bộ.”
Tôi bực mình trả lời: “Nhưng hàng hóa này là vật liệu chiến tranh Mỹ. Mấy cái thùng gỗ mang dòng chữ BỘ QUỐC PHÒNG, THIẾT BỊ ĐIỆN TỬ, XIN ĐỪNG ĐÁNH RƠI. Chúng đến từ Mỹ và do công dân Mỹ trả tiền.”
“Bill”, Tran nói, “Hợp Chúng Quốc Hoa Kỳ không có quyền thuế quan ở Việt Nam. Họ phải hiểu rằng người Mỹ chỉ là khách ở đây mà thôi. Đó là tư thế công khai của đất nước bạn. Có lẽ vì thế mà không có ai ở đây để giám sát hàng chiến tranh cả. Người khách thường không kiểm soát sự không chân thật của người chủ nhà họ.”
“Nhưng đây là hàng Mỹ cho quân đội Mỹ.” – “Vâng.”