Sống lại những ngày xưa: Ngắm nhìn tuyến đường sắt Sài Gòn – Chợ Lớn và Sài Gòn – Gò Vấp

Đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho là tuyến đường sắt đầu tiên của Việt Nam cũng là tuyến đường sắt đầu tiên của Đông Dương, được xây dựng vào năm 1881. Tuyến đường sắt này có chiều dài hơn 70 km và tổng kinh phí gần 12 triệu franc. Mọi vật liệu để xây dựng tuyến đường sắt này đều được chở từ Pháp sang. Sau tuyến đường sắt dài khoảng 13 km đầu tiên đặt tại Pondichéry là khu vực thương điếm của Pháp tại Ấn Độ, được xây vào tháng 12 năm 1879 thì đây chính là tuyến đường sắt thứ hai được người Pháp xây dựng ở nước ngoài.

Ngày 12 tháng 11 năm 1880, nhằm khai thác triệt để các nguồn tài nguyên của miền Nam Việt Nam, Hội đồng thuộc địa Nam Kỳ đã nhượng quyền xây dựng và khai thác tuyến đường sắt đầu tiên ở Việt Nam cho nhà thầu tư nhân Joret. Đầu năm 1881, nhà thầu bắt tay vào xây dựng tuyến đường sắt đi từ Sài Gòn đến các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long. Việc tổ chức xây dựng tuyến đường sắt khá quy mô, khẩn trương, với hơn 11.000 lao động của cả Pháp và Việt Nam. Trong đó phía Pháp chủ yếu các sĩ quan công binh cùng và kỹ sư, còn các lao động thủ công là người Việt.

Tuyến Đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho hoạt động đến thập kỷ 50 của thế kỷ 20. Hệ thống đường bộ Sài Gòn – Mỹ Tho được đầu tư như xa lộ nên người dân chuyển dần sang đi đường bộ để thuận lợi hơn và cũng là thời kỳ hưng thịnh của xe hơi. Có những ngày cả đoàn tàu chỉ có vài chục người đi dẫn đến thua lỗ. Năm 1958, tuyến đường sắt này đã bị chính quyền Ngô Đình Diệm cho ngưng hoạt động, kết thúc 73 năm tồn tại.

Góc ngã tư đường Tổng Đốc Phương và đường Đồng Khánh, chuyến xe điện trong hình đang chạy trên đường Châu Văn Liêm (trước đó là đường Tổng Đốc Phương) và chuẩn bị quẹo phải ra đường Trần Hưng Đạo (sau này đường Đồng Khánh và Trần Hưng Đạo sát nhập thành một).

Một tấm bản đồ năm 1890 cho thấy vị trí hai tuyến đường xe điện Saigon – Cholon, “High Road” và “Low Road”. “High Road” trong bản đồ là đường Trần Phú ngày nay (trước năm 1975 là đường Nguyễn Hoàng), có trục thẳng với đường Hồng Thập Tự (sau này là đường Nguyễn Thị Minh Khai). Chấm đen “Marché de Cau Kho” là Cầu Kho bắc qua rạch Cầu Kho. Chấm đen “Marché de Cau Ong Lanh” là vị trí của cầu Ông Lãnh hiện tại

Tuyến đường sắt Saigon – Cholon vào những năm 1880 – 1890. Bên phải là dốc Cầu Mống và Bến Chương Dương (Quai de Belgique), bên trái là Rạch Bến Nghé (Arroyo Chinois).

Buổi khai trương tuyến đường sắt đô thị (tramway) Saigon – Cholon vào ngày 27-12-1881. Trong hình, thống đốc Le Myre de Vilers đang đứng trên chiếc đầu máy hơi nước mang tên ông.

Năm 1891, Place Rigault-de-Genouilly trở thành một trung tâm giao thông, khi ga cuối của tuyến xe điện chạy bằng hơi nước CFTI “Low Road” từ Sài Gòn đến Chợ Lớn được lắp đặt trên ven đường, ngay đối diện quảng trường. Khoảng 4 năm sau, tuyến đường này được mở rộng, kéo dài về phía đông tính từ điểm xuất phát của quảng trường rồi đi lên phía bắc qua thành phố đến Gò Vấp và Hóc Môn, điều này vô tình biến Place Rigault-de-Genouilly thành một ga thông hành.

Sự ra đời của chiếc xe điện mới vào năm 1923, các tuyến đường đã được định tuyến sẽ di chuyển đi qua trung tâm thành phố. Nhưng trong những năm dưới thời Pháp thuộc cùng với việc mang lưới xe điện bị đóng cửa vào năm 1954 đã dẫn đến sự tắc nghẽn giao thông khu vực trung tâm thành phố, hướng đường chạy dọc bờ sông qua quảng trường và phía lên đường Rue Paul Blanchy (sau này là đường Hai Bà Trưng).

Tuyến đường xe điện Saigon – Cholon đi qua, năm 1904. Lúc đầu chạy bằng đầu máy hơi nước, sau này khi Saigon – Cholon có điện thì chuyển qua dùng điện.Đường rầy xe điện Saigon-Cholon tuyến “Đường Dưới – Low Road” chạy dọc kinh Tàu Hủ, đường Nguyễn Trãi.

Trạm xe điện trên bến Mỹ Tho (Quai de Mytho) của năm 1904, trước năm 1975 là bến Lê Quang Liêm, nay là đường Võ Văn Kiệt. Ở giữa ảnh nhìn xa phía trước khoảng 20m sẽ thấy chân cây cầu Malabars ở đầu đường Mạc Cửu. Đường lên dốc ở phía trước là cầu qua kinh Vạn Kiếp. Ngôi nhà có tường màu trắng mái đầu hồi nhô lên chính là khởi đầu của đường Triệu Quang Phục.

Dãy nhà lồng chợ phía ngoài cùng còn lợp lá, chưa thay bằng ngói chính là khúc chợ cũ nằm trên Đại lộ Charner (sau này là Đại lộ Nguyễn Huệ, Quận 1) và bìa bên phải chính là trạm xe điện Saigon-Cholon. Chợ Sài Gòn cũ bao gồm năm hội trường, ngăn cách bởi các con hẻm. Các cột được xây bằng gạch và khung gỗ được lốp bằng những tầng lá mái bằng phẳng, ngoại trừ một trong số đó là mái tranh. Trong hình ảnh này, có thể nhìn thấy ba sảnh.

Chợ cũ Sài Gòn trên Đại lộ Charner, phía trước của khu chợ chính là trạm xe điện Saigon – Cholon. Đây là hình ảnh vị trí tại tòa nhà Tổng Ngân Khố trước năm 1975. Ảnh chụp bởi Breton năm 1904.

Tuyến xe điện phía trước chợ cũ Sài Gòn trên Đại lộ Charner

Trạm xe lửa đi Chợ Lớn phía trước Chợ Cũ trên Đại lộ Charner

Xe tramway lưu thông trên tuyến đường sắt Sài Gòn – Chợ Lớn đang đậu tại trạm ở Chợ Lớn năm 1905.

Tuyến xe điện chạy bằng hơi nước CFTI đang được điều khiển di chuyển các sân ga ở Sài Gòn năm 1905.

Tuyến xe điện CFTI tập luyện trên đại lộ Charner ở Sài Gòn năm 1905

Tuyến đường sắt Sài Gòn – Chợ Lớn chạy qua cột cờ Thủ Ngữ, năm 1905.

Xe lửa Sài Gòn – Chợ Lớn trên Đại lộ Charner. Tòa nhà 2 tầng trong ảnh là sở Thuế Quan.

Người điều khiển đại lộ nhìn từ Xe điện nhỏ, xa xa chính là sở Thuế Quan

Xe điện trên đường Chợ Lớn năm 191

Ngã ba Bến Hàm Tử – Tản Đà, bên phải là trạm xe điện Jaccareo (cạnh chân cầu Xóm Chỉ qua Quận 8). Phía xa là ống khói nhà máy xay lúa Lưu Bình Sanh (tọa số 616 Bến Hàm Tử), gần góc ngã tư Bến Hàm Tử – Nguyễn Tri Phương. Ảnh chụp những năm 1920 – 1929.

Xứ Nam Kỳ được coi là cái nôi cho những tuyến đường sắt ở Đông Dương và tuyến đường sắt nhỏ từ Sài Gòn đi Chợ Lớn, cũng chính là tuyến xe điện đầu máy hơi nước đầu tiên trong lịch sử Việt Nam.  Ảnh chụp vào những năm 1920 – 1929.

Bìa phải là “bồn kèn”, sau này là vị trí của bồn phun nước nơi giao lộ Lê Lợi và Nguyễn Huệ. Nơi này vào những năm trước 1975 còn là vị trí của khách sạn REX.

Trạm xe điện chợ cầu Ông Lãnh, đường Bến Chương Dương. Bên trái là Chùa Bà Thiên Hậu (Quảng Triệu Hội Quán) gần chợ Cầu Ông Lãnh.