Trường đua ngựa đầu tiên tại Sài Gòn cách đây khoảng 120 năm là nơi chứng kiến chiếc máy bay đầu tiên của Sài Gòn được cất cánh. Trường đua ấy nằm ở nằm ở góc đường Rue du General Lize giao với đường Verdun. Hiện nay, vị trí này là một phần của Bộ Chỉ huy quân sự TP. HCM CMT8. Vào những năm tháng của thời kỳ Việt Nam Cộng Hòa thì con đường Rue du General Lize và Verdun có tên là đường Trần Quốc Toản và Lê Văn Duyệt. Trải qua một thời gian dài, 2 con đường cũng được đổi tên là đường 3 tháng 2 và đường Cách Mạng Tháng 8. Hiện nay ai ở Sài Gòn cũng biết đến 2 con đường này, nó là nơi có giao thông thuận tiện, xe đi trên đường chưa bao giờ ngớt.
Cụ thể hơn, vào lúc 10 giờ 30 phút ngày 10/12/1910, một phi công người Bỉ có tên là Van Den Born đã điều khiển máy bay mang nhãn hiệu Farman loại cánh đôi (4 cánh), lượn vài vòng ở khu Sài Gòn – Chợ Lớn cho dân chúng xem. Đó là chuyến bay đầu tiên ở Đông Dương và Viễn Đông. Hôm đó còn có cả Thống đốc Nam Kỳ và đại sự Pháp ở Bangkok đến xem.
Với thiết kế có chong chóng cùng động cơ của máy khiến máy bay gầm rú trên bầu trời. Mọi người khi đó ngắm nhìn nó với sự ngỡ ngàng, sợ hãi đan xen cảm giác thích thú vì từ lúc sinh ra và lớn lên chưa từng thấy vật thể nào lạ lùng đến vậy. Trong đám người tập trung đông nghẹt ở trường đua ngựa bao gồm của người Việt và người Hoa, phụ nữ và đám con nít thì hét lên sợ hãi, đám đờn ông thì thích thú, điều buồn cười là mấy ông phú hộ lại thích chiếc “chim sắt” này đến độ hỏi giá để mua nó. Có người chứng kiến cảnh máy bay đáp xuống kể lại: “Nó bay xuống cứ như lao thẳng vào mình, khói lửa phun ra thành vệt dài như quầng mây phía sau”.
Phi công người Bỉ Van Den Born là một trong những phi công đầu tiên trên thế giới được cấp phép lái máy bay. Ông sinh ngày 11/7/1974 tại Bỉ và mất vào ngày 24/11/1958 tại Pháp. Ông là người gốc Bỉ nhưng mẹ của ông là người Pháp, sau này ông trở thành người Pháp. Ông là người có tài, trong cuộc chiến tranh thứ nhất, ông đã chỉ đạo trưởng hàng không Bỉ ở Pháp.
Hình thành nên ý tưởng sử dụng máy bay vào mục đích quân sự
Sau sự kiện “con chim sắt bự” xuất hiện trên bầu trời Sài Gòn, viên Thống đốc Nam Kỳ đã lập tức báo điều này lại với Phủ Toàn quyền bấy giờ ở Hà Nội. Điều này khiến cho một viên Toàn quyền Đông Dương là Albert Sarraut có ý tưởng sử dụng máy bay vào mục đích quân sự nhằm đánh chiếm cũng như đối phó với với những cuộc nổi dậy của nhân dân ta. Sau đó, ông đã cử chuyên viên về Pháp để nghiên cứu máy bay nhằm đưa “những con chim sắt” thâm nhập vào Việt Nam để thực hiện âm mưu của ông.
Sau khi cuộc chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 – 1918) những sĩ quan người Pháp đã trở lại Nam Kỳ và lập câu lạc bộ lái máy bay. Họ bắt đầu tìm và mua những bộ phận rời của máy bay từ Pháp, sau đó đem về Sài Gòn lắp ráp. Khi thấy máy bay được lắp ráp kỹ lưỡng, họ lái chúng ở vòng khu trường đua và xung quanh Chợ Lớn mấy vòng rồi quay về. Máy bay được lắp ráp thời đó không hiện đại như bây giờ, để người lái biết hướng gió khi cất cánh và hạ cánh thì phải đốt khói ở dưới đất. Gọi nó là máy bay 4 cánh vì “con chim sắt” này có 2 tầng cánh và bay khá chậm.
Ngày 13/7/1917, để tiện cho việc đưa hàng không vào Việt Nam để đối phó với nhân dân ta nên Toàn quyền Đông Dương ký sắc lệnh với mục đích thành lập Sở hàng không Đông Dương (có tên là Service de I’Aviation de I’Indochine) và được chỉ đạo bởi Toàn quyền Albert Sarraut. Đồng thời, sở hàng không Đông Dương đã nghiên cứu những tuyến đường bay, những vấn đề liên quan đến sân bay, nguyên tắc sử dụng máy bay trong quân sự,… Sau khi thành lập xong quân sự không quân (hay còn gọi là phi đội Nam Kỳ), Pháp bắt đầu nghiên cứu và xây dựng sân bay Tân Sơn Nhất tại Sài Gòn.
Thực dân Pháp xây dựng sân bay Tân Sơn Nhất
Từ thời Nguyễn Hữu Cảnh khai phá và lập nên đất Sài Gòn – Gia Định cũ thì ngôi làng Tân Sơn Nhứt (tên thời đó) đã có ở đó. Tọa lạc trên gò đất cao ráo ở phía Bắc Sài Gòn, thuộc phủ Tân Bình, gần với các thôn Hạnh Thông Tây, Phú Nhuận,… Đến nay các địa danh này đều trở thành các quận hoặc nơi chốn mà người dân Sài Gòn nói chung và dân đến sinh sống tại Sài Gòn nói riêng ai ai cũng đều biết đến. Năm 1920, sau khi Pháp thành lập xong phi đội Nam Kỳ thì bắt đầu lấy phần lớn diện tích của làng này để xây dựng làng thành phi trường, lấy tên của làng làm tên phi trường – Tân Sơn Nhứt. Có người kể lại, lúc đầu phi trường này chỉ có một đường băng đất đỏ, xung quanh chỉ toàn là cỏ, chủ yếu khu vực này chỉ để phục vụ cho quân sự Pháp. Phải đến khoảng 10 năm sau mới có vài căn nhà mọc lên để phục vụ cho hãng hàng không Air Orient. Đến năm 1934, đường băng được trải nhựa, rồi lúc đó mới bắt đầu xây sân ga cho sân bay.
Ngày 9/12/1919, chuyến bay đầu tiên là Hà Nội – Lào được thực hiện. Ngày 10/01/1921 thực hiện tuyến Hà Nội – Sài Gòn – Hải Phòng – Xiêng Khoảng (một tỉnh của Lào) rồi bay ngược lại. Cũng trong năm này, ngày 19/4/1921, chuyến bay thẳng từ Hà Nội đến Sài Gòn được thực hiện, bay mất khoảng 8 giờ 30 phút. Ngoài việc phục vụ cho quân sự, người Pháp còn dùng ngành không quân này để khai thác thuộc địa ở toàn Đồng Dương. Bằng chứng là đến cuối năm 1920, người Pháp đã xây dựng xong 34 sân bay cấp cứu ở khắp Đông Dương và cho chụp hơn 2000 bức ảnh để điều tra tài nguyên. Đồng thời, với ý muốn thuận tiện cho việc đưa chuyển thông tin, hai năm sau, ngành hàng không thực hiện việc chuyển thư từ và các dịch vụ khác đem về bưu điện nhà nước.
Tương truyền, đến năm 1930, thực dân Pháp muốn mở rộng sân bay nhưng giá đất lên cao nên không đủ ngân sách bồi thường. Người Pháp bèn tìm vùng đất ở khu Cát Lái – Thủ Đức, khoảng độ 1400m mỗi chiều để xây dựng sân bay khác. Nhưng trớ trêu thay, chưa kịp xây dựng thì gặp kinh tế thế giới khủng hoảng, bây giờ mà xây lại thì tốn kém chi phí gấp bội. Thấy thế, người Pháp quyết định quay lại đền bù rồi mở rộng sân bay Tân Sơn Nhất, như vậy sẽ đỡ tốn kém hơn so với việc xây dựng lại.
Sau này, các chuyến bay cũng được mở rộng hơn cho cả chuyến bay nội địa và quốc tế. Cả những hãng hàng không quốc tế cũng sử dụng sân bay Tân Sơn Nhứt để dừng chân hoặc quá cảnh. Ngày 21/12/1933, tuyến bay Sài Gòn – Batavia được hình thành, chuyến bay của hãng Air France Paris – Sài Gòn – Paris được thực hiện trong 50 giờ vì thời đó không bay trên nền trời tối đêm như bây giờ và đáp xuống Sài Gòn vào ngày 28/12/1933.
Càng ngày các chuyến bay tới Sài Gòn càng nhiều mà sân bay thì không thể đáp ứng hết được. Lúc này, thực dân Pháp quyết định mở rộng sân bay nhưng chi phí bồi thường đất đai cho chủ các chủ tư nhân như công ty hoặc cá nhân người Pháp thì quá cao. Thế là Pháp phải nhờ đến Tòa án can thiệp vấn đề này.
Năm 1937, Sở Hàng không dân sự được thay thế bởi Sở hàng không dân dụng Đông Dương khi Toàn quyền Đông Dương quyết định ký Nghị định vào ngày 2/12 để lo việc khai thác các chuyến bay trong và ngoài nước.
Sau này, sân bay Tân Sơn Nhứt lẫn sân bay Hà Nội được quân Nhật thực hiện cho mục đích quân sự khi Pháp chấp nhận cho Nhật vào Đông Dương để theo đuổi chiến tranh Thái Bình Dương. Trong những năm kháng chiến kịch liệt của quân và dân ta, đường hàng không đóng vai trò quan trọng khi đường bộ nối giữa 3 miền bị đứt đoạn.
Khi Mỹ vào Việt Nam đã mở rộng sân bay này với đường băng dài hơn 3000m, đường băng đất đỏ được đổ bằng bê tông, dùng để phục vụ cho thương mại và là căn cứ của chính quyền Sài Gòn và là nơi không quân Mỹ.
Trải qua sự thăng trầm của thời gian, Sài Gòn là nơi chứng kiến biết bao nhiêu sự kiện lịch sử, từ chuyến bay đầu tiên trên nền trời Sài Gòn, lịch sử hình thành sân bay Tân Sơn Nhất cho đến những cuộc chiến hào hùng của dân tộc ta. Bởi vậy mới nói, nơi đây là chứng nhân lịch sử dẫu cho lớp bụi thời gian đã phủ ít nhiều lên vị chứng nhân này.