Chúng ta cùng điểm lại tám công trình lớn đầu tiên được xây dựng trên vùng đất Saigon – Gia Định với hơn 300 năm lịch sử. Các công trình lớn tồn tại chứng kiến nhiều thăng trầm của lịch sử cũng là những dấu ấn quan trọng trong lòng người dân Saigon.
Nhà hát lớn Sài Gòn – 120 tuổi.
Được khởi công xây dựng vào năm 1898 và hoàn thành 2 năm sau đó, Nhà hát Thành Phố mang kiến trúc Phương Tây. Các phù điêu bên trong được nhiều họa sĩ có tên tuổi người Pháp vẽ giống như mẫu nhà hát Pháp cuối thể kỷ 19. Thời điểm này nhà hát lớn là nơi biểu diễn ca nhạc và kịch cho người Pháp xem.
Năm 1954, nơi đây được sử dụng làm nơi ở tạm trú cho các thường dân Pháp từ miền Bắc di cư vào Nam theo Hiệp định Genève năm 1954. Năm 1955, nhà hát được tu bổ cải tạo nhưng lại được sử dụng với chức năng tòa Trụ sở Quốc hội (sau gọi là nhà Hạ nghị viện) của chính quyền Việt Nam Cộng hòa.
Sau sự kiện 30/04/1975, nơi đây trở thành Nhà Hát Lớn của TP. Hồ Chí Minh nằm giữa lõi Sài Gòn với chức năng là nhà hát đa năng, nơi biểu diễn sân khấu nghệ thuật và là nơi để tổ chức các sự kiện lớn.
Khách sạn Continental – 140 tuổi.
Là khách sạn có lịch sử lâu đời và nổi tiếng nhất Saigon. Tòa nhà nằm ngay trên đường Đồng Khởi kéo dài từ bờ sông Sài Gòn cho đến nhà thờ Đức Bà. Đây cũng là con đường trung tâm sầm uất bậc nhất thời bấy giờ có rất nhiều người Pháp sống ở khu vực này.
Khách sạn được khởi công vào năm 1978 và hoàn thành chỉ 2 năm sau đó do ông Pierre Cazeau – Nhà sản xuất vật liệu xây dựng và đồ gia dụng làm chủ đầu tư. Kiến trúc và nội thất đều được thiết kế và bài trí theo phong cách khách sạn 5 sao ở Paris. Thời Pháp thuộc, khách sạn Continental là nơi dừng chân của các viên chức sĩ quan cao cấp của Pháp đến công tác cũng như các du khách giàu có.
Trong những thập niên 1960-1970, chánh phủ Sài Gòn bắt các cơ sở thương mại phải dùng bảng hiệu tiếng Việt, vì thế khách sạn có tên là “Đại Lục Lữ Quán”.
Sau sự kiện 30/04/1975, nơi đây được đổi tên thành Khách sạn Hải Âu. Đến năm 1989, công trình được tu sửa lại và lấy tên cũ. Khách sạn từng đón tiếp các vị tổng thống, thống đốc, nhà văn, người mẫu nổi tiếng thế giới.
Hiện, Continental là một trong những khách sạn đạt tiêu chuẩn quốc tế, góp phần phát triển ngành du lịch TP HCM.
Bịnh viện Chợ Quán – 158 tuổi
Được khởi công và xây dựng vào năm 1862 với nguồn vốn từ các nhà hảo tâm đóng góp. Tọa lạc trên khu đất rộng gần 5 ha tại làng Chợ Quán nằm giữa Saigon – Cho Lon, đối diện bịnh viện là sông Bến Nghé (nay được gọi là kênh Tàu Hủ). 2 năm sau đó, bịnh viện được giao lại cho chính quyền thời đó giữ.
Từ 1954-1957, 2/3 cơ sở bịnh viện được sử dụng làm nơi điều trị lao cho binh lính và được đổi tên thành Viện bài lao Ngô Quyền. Cuối năm 1957, bệnh viện được trả về cho dân sự, lấy lại tên ban đầu là Bệnh viện Chợ Quán, tiếp tục nhận điều trị các bệnh truyền nhiễm, phong, tâm thần, đồng thời tiếp nhận lại sinh viên thực tập chuyên khoa tâm thần.
Năm 1972, khu nhà chính 6 tầng của bệnh viện được xây dựng trên diện tích 12.126 m2 với sự trợ giúp của Hàn Quốc. Đến cuối năm 1973, công trình hoàn tất và bệnh viện được khánh thành vào ngày 02/3/1974 với tên mới là Trung Tâm Y Khoa Hàn -Việt. Cùng với cơ sở cũ, bệnh viện có 550 giường trị các bệnh: truyền nhiễm, tâm thần, phong, nội, ngoại, nhi và các khoa dược, cận lâm sàng, khu phẫu thuật 04 phòng được trang bị hiện đại. Lúc này bệnh viện được xem như là “một Trung tâm Y tế toàn khoa mới và tối tân hàng bậc nhất miền Nam Việt Nam thời bấy giờ”. Bệnh viện được lựa chọn làm nơi thực tập của các trường Đại học Y khoa và các Chương trình huấn luyện của Bộ Y tế chính quyền Sài Gòn cũ như: Đại học Y khoa Sài Gòn, Đại học Y khoa Minh Đức, Chương trình đào tạo tiến sĩ Khoa Quản trị bệnh viện, Viện Quốc gia Y tế công cộng…
Sau ngày 30/4/1975 nó được gọi bằng tên cũ. Đến ngày 5/9/1989, UBND TP HCM đổi thành Bệnh viện Bệnh nhiệt đới, trực thuộc Sở Y tế đến nay.
Bưu điện Sài Gòn – 160 tuổi
Ngay sau khi chiếm được Saigon, Pháp đã thiết lập hệ thống liên lạc thông tin. Năm 1860, “Sở dây thép” Sài Gòn (tức Bưu điện Sài Gòn) được thành lập. Sau 3 năm, Sở dây thép Sài Gòn khánh thành và chính thức phát hành “con cò” (người Việt gọi là tem) đầu tiên. Kể từ năm 1864, người dân Sài Gòn bắt đầu gửi thư qua hệ thống bưu điện này.
Bưu điện Sài Gòn được xây dựng lại vào năm 1886 cho đến năm 1891 với thiết kế hiện đại hơn thay thế cho trụ sở và khu nhà ở cũ theo đề án của một kiến trúc sư người Pháp là Villedieu cùng phụ tá Foulhoux.
Đến năm 1894, Bưu điện Saigon bắt đầu cung cấp hệ thống điện thoại liên lạc có dây. Đây là công trình mang kiến trúc Phương Tây kết hớp với bản sắc Châu Á. Phía trước ngôi nhà được trang trí theo từng ô chữ nhật trong đó ghi danh những người phát minh ra ngàn điện tín và ngành điên.
Chùa Huê Nghiêm – 299 năm.
Chùa Huê Nghiêm tọa lạc ở đường Đặng Văn Bi, Quận Thủ Đức được xem là ngôi chùa cổ nhất ở Sài Gòn. Ngày nay chùa thường được gọi là Huê Nghiêm 1 để phân biệt với một ngôi chùa ở quận 2 là Huê Nghiêm 2.
Chùa được khai sơn vào thế kỷ 18 với nhiều tư liệu khẳng định là 1721 bởi hai vị Thiền sư là Thiệt Thụy và Tánh Tường.
Lúc đầu chùa được xây dựng ở vùng đất thấp cách vị trí hiện nay của chùa khoảng 100m. Sau đó bà Nguyễn Thị Hiên – pháp danh Liễu Đạo, tự Thành Tâm đã hiến đất để xây dựng ngôi chùa như hiện nay.
Chùa được trùng tu nhiều lần và lần lớn nhất là cuối thể kỷ 19 do thiền sư Đạt Lý – Huệ Lưu tổ chức. Ngoài ra còn được trùng tu nhiều lần vào những năm 1960, 1969, 1990 và 2003 về mặt kiến trúc với mái ngói chồng diêm và các đầu cao cong vút. Bờ nóc mái trang trí những hoa sen cách điệu. Khuôn viên chùa khá rộng, có nhiều tháp cổ. Tam quan chùa và đài Quan Âm ở sân trước chùa được xây vào năm 1990.
Nhà thờ Chợ Quán – 320 năm
Nhà thờ Chợ Quán tọa lạc tại địa chỉ 20 Trần Bình Trọng, Quận 5 được xây dựng lần đầu vào năm 1700 – là nhà thờ có lịch sử lâu đời nhất tại Sài Gòn với tuổi đời lên đến 320 năm.
Theo dọc giả Trương Vĩnh Ký, Họ Đạo Chợ Quán gắn liền với quá trình mở rộng lãnh thổ về phía Nam của đất nước. Trong số các di dân vào Nam khai khẩn đất hoang đã có nhiều giáo dân theo đạo Thiên Chúa. Họ tập hợp tổ chức nhà Nguyện và sau này là nhà thờ Chợ Quán.
Thánh đường Chợ Quán ban đầu chỉ là ngôi nhà thờ đơn sơ. Sau nhiều lần xây dựng rồi bị tàn phá vì thời cuộc (1720, 1727, 1733, 1775, 1789,1793).
Mãi đến năm 1882 (lần thứ 8), cha Nicolas Hamm về kế nhiệm đã đặt nền móng cho ngôi nhà thờ mới (nhà thờ tồn tại đến ngày nay). Thánh đường được khánh thành năm 1896 nằm ở vị trí trung tâm, có kiến trúc phương Tây, lợp ngói đỏ, có thể chứa khoảng 1.000 người.
Đình Thông Tây Hội – 321 tuổi
Được xây dựng vào năm 1679, Thông Tây Hội với cái tên ban đầu là đình làng Hạnh Thông Tây được xem là ngôi đình cổ nhất của vùng đất Gia Định xưa và ngay cả miền Nam Bộ. Hiện nay, đình còn giữ được nguyên vẹn về kiến trúc, quy mô và kết cấu với những nét điêu khắc đặc trưng của Nam Bộ.
Khi hai làng Hạnh Thông Tây và thôn An Hội sáp nhập làm một (1944) thì đình làng Hạnh Thông Tây được chọn làm đình chung và từ đó được đổi tên thành đình Thông Tây Hội.
Đình Thông Tây Hội nằm trên một con đường (nay là đường Thống Nhất thuộc phường 11, quận Gò Vấp). Đường này ngày xưa là đường làng không tên, là trục chính nối hai làng Hạnh Thông Tây và An Nhơn xã. Thời Việt Nam Cộng Hòa, đường có tên là Minh Mạng, sau 1975 đổi tên thành đường Thống Nhất. Đến năm 1982 lấy tên đường là Nguyễn Văn Lượng, nay đã đổi lại thành đường Thống Nhất.
Đình Thông Tây Hội có vị Thành Hoàng rất độc đáo. Hai vị thần thờ ở đình là hai hoàng tử con vua Lý Thái Tổ, do tranh ngôi với thái tử Vũ Đức nên bị đày đi khai hoang ở vùng cực Nam tổ quốc và trở thành “Thủy tổ khai hoang” trong lịch sử Việt Nam; hai vị thần đó là: Đông Chinh Vương và Dục Thánh Vương.
Cầu Mống
Là một trong những cây cầu cổ xưa nhất còn sót lại ở Sài Gòn, cầu Mống bắc qua kênh Tàu Hủ – Bến Nghé, nối quận 1 và quận 4 (đất Khánh Hội xưa).
Cầu mang đậm nét phương Tây, do công ty vận chuyển hàng hải Pháp Messageries Maritimes đầu tư và công ty Levallois Perret (tức Eiffel cũ) thi công vào năm 1893-1894.
Dài 128 m, rộng 5,2 m, cầu có lề bộ hành rộng 0,5 m và được xây bằng thép kiên cố. Thành cầu uốn cong có những khoảng trống, sơn xanh (ban đầu cầu có nước sơn màu đen). Hình dáng vòng cung giống cầu vồng nên người dân gọi tên là cầu Mống.
Trong giai đoạn thi công Đại lộ Đông – Tây và Đường hầm sông Sài Gòn, cầu được tháo dỡ hoàn toàn, sau khi công trình này hoàn tất thì nó được lắp ghép lại theo nguyên bản và gia cố thêm phần trụ móng kèm trang bị chiếu sáng mỹ thuật.
Hiện, cây cầu hơn 100 tuổi đã được khôi phục dành cho người đi bộ – là nơi chụp ảnh cưới, ngắm cảnh về đêm, đứng xem pháo hoa mỗi dịp lễ, tết của người dân Sài Gòn.