“Kỷ vật cho em” là tên một bài hát được nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc từ bài thơ “Để trả lời một câu hỏi” của thi sĩ Linh Phương. Bài hát ra đời vào năm 1970, trong thời kỳ cuộc chiến tranh Việt Nam đang leo thang và trở thành một trong những bài hát nổi tiếng nhất tại Việt Nam Cộng hòa thời đó.
Người phổ nhạc bài này là nhạc sĩ Phạm Duy, tuy nhiên về nguồn gốc bài thơ được phổ, suốt một thời gian dài từ khi ra đời nó đã là một nghi vấn.
Đầu tiên là vấn đề bản quyền. Theo Nguyễn Trọng Tạo, trong các bản in ban đầu, nhạc sĩ Phạm Duy ghi tên tác giả bài thơ là “Vô danh”, khiến cho dư luận thắc mắc, báo chí đặt câu hỏi. Sau một thời gian Phạm Duy mới gặp Linh Phương để trả tiền tác quyền. Từ đó những bản in của Phạm Duy mới ghi tên tác giả phần lời là Linh Phương.
Nhưng Linh Phương là ai thì người ta chỉ đoán là một anh lính nào đó, còn sống hoặc đã mất, không những thế còn có nhiều người tự nhận là Linh Phương. Còn có ý kiến cho rằng bài thơ gốc là bài “Kỷ vật” của chuẩn úy Nguyễn Đức Nghị, bút danh Chuẩn Nghị xuất thân từ khóa 26 sĩ quan Trừ Bị Thủ Đức, người này đã hy sinh vào năm 1969.
Không chỉ là nghi vấn về tác giả, người ta còn đưa ra 2 văn bản được cho là “bài thơ gốc”, hai văn bản này khác nhau nhiều nhưng đều có phần mở đầu là:
Em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời mai mốt anh về
Tuy nhiên, về văn bản, bài “Kỷ vật” của Chuẩn Nghị thì làm bằng thể thơ tự do còn “Để trả lời một câu hỏi” của Linh Phương làm bằng thể thơ thất ngôn. Nội dung cả hai bài cùng nói về sự mất mát của chiến tranh và nhiều hình tượng như trong bài “Kỷ Vật Cho em” đã được phổ nhạc, nên người ta đã sinh lưỡng lự trong việc xác định danh tính tác giả.
Đến năm 2006, mọi việc dần sáng sủa khi tạp chí mạng Văn nghệ Sông Cửu Long cho đăng loạt bài khẳng định rằng bài này là của Linh Phương, và trong thời gian này chính nhà văn Linh Phương cũng đã viết hồi ký của mình và về bài thơ, nhận làm tác giả của bài.
Bản phổ nhạc viết theo điệu Slow rock, cung D, nhịp 2/4 và 4/4, được thổi vào luồng giai điệu nức nở, ma quái làm tăng thêm sự tang tóc, thảm thiết. Nó đã vẽ nên một cuộc chiến khắc nghiệt mang tương lai hắc ám, đã cướp đi bao nhiêu niềm vui, hạnh phúc của những cặp tình nhân, đồng thời cảm thương cho thân phận con người trong cuộc chiến. Nhạc sĩ Phạm Duy đã nói về bài hát trong hồi ký:
“…Bài hát trở thành một hiện tượng thời đó. Ở phòng trà, khi ca sĩ hát bài đó lên bao giờ cũng có sự náo động nơi khán thính giả. Nếu là thường dân thì phản ứng cũng vừa phải. Nhưng vì hồi đó dân nhà binh ở bốn vùng chiến thuật về Sài Gòn là đi phòng trà, và khi trong đám thính giả có một sĩ quan đi nghỉ phép hay một thương phế binh là có sự phản ứng ghê hồn nơi người nghe. Có thể nói bài này gây một không khí phản chiến, nhưng có một cái gì cao hơn chính trị. Nó nói đến định mạng của con người Việt Nam, nhất là cuộc hành quân Lam Sơn 719 qua bên kia Hạ Lào…”
Tuy nhiên, cũng do những ý nghĩa đó mà bài hát đã bị chính quyền cấm đoán, vì nó làm “băng hoại hàng ngũ quân đội”. Đã làm “nản lòng chiến sĩ”, từ đó được xếp vào loại “nhạc phản chiến”. Sau đó Phạm Duy với ý muốn phổ biến nhạc phẩm đã chấp nhận sửa lời thành một bài hát lạc quan hơn, trong đó không còn những hình ảnh “chiếc hòm”, “viên đạn”, “khăn tang”, “cụt chân”,… mà đổi lại thành “vòng hoa”, “khăn tay”, “hoan ca”. Tuy nhiên phần lời này chỉ phổ biến cho đến khi miền Nam sụp đổ. Sau đó, trong các băng nhạc người ta chỉ hát phần lời gốc.
Bài hát có phần lời dùng nhiều câu giống với nguyên văn bài “Để trả lời một câu hỏi”, với phần mở đầu là câu hỏi của người con gái dành cho người yêu đi lính:
Em hỏi anh bao giờ trở lại ?
Câu hỏi đó được trả lời bằng nhiều ý tưởng khác nhau. Tuy nhiên trong văn bản gốc, những ý tưởng này đều là bi quan cả: Không về bằng chiến thắng Pleime, hay Đức Cơ, Đồng Xoài, Bình Giã… mà trở về khi đã cụt chân, khi đã chết nằm trong hòm gỗ, hay về với mảnh đạn đồng đen…
Khi nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc, ông đã sửa câu:
“Không về bằng chiến thắng Pleime”
thành
“Có thể bằng chiến thắng Pleime”
Khiến cho phần mở đầu của bài hát có phần đỡ bi quan hơn, vậy nhưng về sau nội dung vẫn mang đầy những hình ảnh tang thương nọ.
Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về.
Anh trở lại có thể bằng chiến thắng Pleime,
Hay Đức Cơ, Đồng Xoài, Bình Giã,
Anh trở về anh trở về hàng cây nghiêng ngả
Anh trở về, có khi là hòm gỗ cài hoa,
Anh trở về trên chiếc băng ca
Trên trực thăng sơn màu tang trắng.
Bài hát được nhiều người thể hiện nhưng người được đánh giá thành công nhiều nhất là ca sĩ Thái Thanh. Thái Thanh khi hát bài này đã được nhiều người đánh giá cao, như nhạc sĩ Trần Quốc Sỹ: “Nghe Thái Thanh trong bài “Kỷ vật cho em”, thính giả có thể có cảm tưởng như mình đứng giữa những gì đang xảy ra của cuộc chiến buồn vơi…” Hồ Trường An trong “Chân dung những tiếng hát”, nói: “Ở bài ” Kỷ Vật Cho Em”, khi mở đầu bằng câu “Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại” thì ở tiếng “hỏi”, chị như nghẹn nấc làm người nghe bàng hoàng dao động cả tâm hồn; chưa có ca sĩ nào diễn tả tuyệt vời cảm xúc như chị ở tiếng đó”.
Có thể thấy, ngay từ chính đoạn ca đầu tiên mở đầu bài đã gợi nên cảnh buồn của chiến tranh. Dù Phạm Duy đã sửa lại lời thơ, nhưng cái ảm đạm buồn, cái xơ xác của hàng cây ngả nghiêng, “Anh trở về, có khi là hòm gỗ cài hoa/ Anh trở về trên chiếc băng ca/Trên trực thăng sơn màu tang trắng.” Sự tang thương bao trùm nhạc khúc, và đè nặng trong lòng mỗi người nghe nhạc. Màu tang trắng trở thành màu chủ đạo của cả đoạn hát.
Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời xin trả lời mai mốt anh về.
Anh trở về chiều hoang trốn nắng
Poncho buồn liệm kín hồn anh
Anh trở về bờ tóc em xanh
Chít khăn sô lên đầu vội vã.. Em ơi!
Khi em hỏi anh, “bao giờ trở lại” anh ngập ngừng “Xin trả lời xin trả lời mai mốt anh về”, chính anh cũng không biết và không dám chắc về câu trả lời ấy. Nhưng anh tin vào một chiều hoang trốn nắng anh lại trở về, khi “Poncho buồn liệm kín hồn anh” và khi đó em phải đội “chít khăn sô lên đầu vội vã” khi bờ tóc em vẫn còn xanh…
Em hỏi anh. Em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về
Anh trở lại với kỷ vật viên đạn đồng đen
Em sang sông anh cho làm kỷ niệm
Anh trở về anh trở về trên đôi nạng gỗ
Anh trở về, anh trở về bại tướng cụt chân.
Em ngại ngùng dạo phố mùa Xuân,
Bên người yêu tật nguyền chai đá.
Mai mốt anh về “anh trả lại với kỷ vật viên đạn đồng đen” cho em làm kỷ niệm khi sang sông. Vfa có thể khi anh trở về trên đôi nạng gỗ “anh trở về bại tướng cụt chân”. Em ơi, khi ấy anh trở về liệu em có ngại ngùng mỗi khi dạo phố mùa Xuân với một người yêu “tật nguyền chai đá”. Đó là sự bi quan của người lính khi sống trong thời cuộc chiến tranh, nơi mà mạng người bị coi rẻ và không đứng bên bờ sinh tử, vào thời mà ranh giới sống và chết mong manh và dễ đứt như sợi tóc mỏng. Chính chàng trai ấy không dám hứa về một ngyaf mai trở lại hay không, anh không biết khi anh về gặp cô với hình hài lành lặn hay là bại tướng với đôi chân cụt bên nạng gỗ. Anh cũng không biết, liệu ngày sao anh có được trở về bên cô hay khi ấy anh đã yên trong “hòm gỗ cài hoa” và chít khăn sô phủ mái tóc anh của cô.
Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về
Anh trở về nhìn nhau xa lạ
Anh trở về dang dở đời em
Ta nhìn nhau ánh mắt chưa quen
Cố quên đi một lần trăn trối… Em ơi!
Em hỏi anh em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về…..
Hay khi sau này anh trở lại chúng ta nhìn nhau xa lạ “anh trở về dang dở đời em”. Người lính ấy sợ, sợ cái chết, sợ thương vong và càng sợ làm lỡ hạnh phúc của người anh yêu. Đi lính, cuộc hành quân nhiều hiểm trở và không chắc về tương lai, anh sợ rằng xa cách nhau lâu thì thân quen cũng thành xa lạ, anh không mong cô đợi chờ mình, chờ một người có thể không còn về nữa sẽ làm dang dở cuộc đời của cô. “Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại” anh chỉ biết nói rằng “mai mốt anh về”…
“Kỷ vật cho em” như một lời trăn trối đầy tuyệt vọng và bi thương. Nỗi sợ của một con người trước tử vong. Là nhạc về người lính, về tình yêu thời lính nhưng rất khác với các sáng tác đương thời. “Kỷ vật cho em” không có sự hào hùng nhuệ khí chiến đấu, không có nhớ thương người yêu trên chặng đường hành quân. Nhạc khúc như lột trần sự thật về góc khuất của chiến tranh, nơi nỗi lòng người lính cũng tràn ngập những sợ hãi và bi quan. Bài hát lột tả chân thật về những rủi ro người lính có thể gặp phải, bao giờ anh về? Câu hỏi ấy được lặp lại xuyên suốt cả, và trả lời cho câu hỏi ấy chỉ là lời mập mờ “mai mốt anh về”…
Có về được không? Anh còn sống trở về hay về trong hòm hoa hay về với thương tích tật nguyền? chính anh cũng không biết. Cái bi quan và nặng trĩu, lương lai một màu xám xịt bao trùm cả bài hát. Chính vì lẽ đó mà trong một thời gian rất dài, nhạc khúc này đã bị chính quyền cấm đoán, vì nó làm “băng hoại hàng ngũ quân đội”. Đã làm “nản lòng chiến sĩ”, từ đó được xếp vào loại “nhạc phản chiến”. Nhưng ngày nay, khi chiến tranh lùi xa, nghe lại nhạc khúc “Kỷ vật cho em” ta như sống lại và cảm nhận những nỗi lo sợ và bi quan của người chiến sĩ năm nào. Và càng trân quý hơn cuộc sống của hiện tại.
Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về.
Anh trở lại có thể bằng chiến thắng Pleime,
Hay Đức Cơ, Đồng Xoài, Bình Giã,
Anh trở về anh trở về hàng cây nghiêng ngả
Anh trở về, có khi là hòm gỗ cài hoa,
Anh trở về trên chiếc băng ca
Trên trực thăng sơn màu tang trắng.
Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời xin trả lời mai mốt anh về.
Anh trở về chiều hoang trốn nắng
Poncho buồn liệm kín hồn anh
Anh trở về bờ tóc em xanh
Chít khăn sô lên đầu vội vã.. Em ơi!
Em hỏi anh. Em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về
Anh trở lại với kỷ vật viên đạn đồng đen
Em sang sông anh cho làm kỷ niệm
Anh trở về anh trở về trên đôi nạng gỗ
Anh trở về, anh trở về bại tướng cụt chân.
Em ngại ngùng dạo phố mùa Xuân,
Bên nguời yêu tật nguyền chai đá.
Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về
Anh trở về nhìn nhau xa lạ
Anhh trở về dang dở đời em
Ta nhìn nhau ánh mắt chưa quen
Cố quên đi một lần trăn trối… Em ơi!
Em hỏi anh em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về…..