Mấy ai yêu nhạc mà không biết đến thi khúc “MÀU TÍM HOA SIM” hay nhạc khúc “ÁO ANH SỨT CHỈ ĐƯỜNG TÀ” của thi sĩ Hữu Loan và nhạc sĩ Phạm Duy.
Thi sĩ Hữu Loan là người làng Vân Hoàn, tỉnh Thanh Hóa. Ông bắt đầu tham gia vào nhóm Việt Minh từ năm 1936 và cũng từ đây ông bắt đầu theo con đường cách mạng, tham gia cứu nước, giúp dân. Hữu Loan là một con người với cái đầu húi cua, tiếng nói lớn, khi ngủ thì ngáy như sấm nhưng những tác phẩm thi ca của ông đều mang một màu sắc buồn thương. Bài thơ “MÀU TÍM HOA SIM” chính là một trong những bài thơ buồn nhất và nổi tiếng nhất của thi sĩ Hữu Loan, bởi đây là bài thơ được sáng tác trong hoàn cảnh vợ ông vừa mới qua đời. Bài thơ này đã được rất nhiều nhạc sĩ phổ thành bài hát: Dzũng Chinh (Những đồi hoa sim), Anh Bằng (Chuyện hoa sim),…và có cả nhạc sĩ Phạm Duy (Áo anh sứt chỉ đường tà).
Phạm Duy là một nhạc sĩ tài hoa, ông cống hiến cho kho tàng âm nhạc Việt Nam với hơn 200 bài hát với đa dạng đề tài từ tình yêu, tình lính đến tình quê hương, đất nước. Khi nói về những sáng tác tình lính nổi bật của nhạc sĩ Phạm Duy, chúng ta không thể không nhắc đến nhạc phẩm “ÁO ANH SỨT CHỈ ĐƯỜNG TÀ” được phổ từ bài thơ “Màu tím hoa sim” của thi sĩ Hữu Loan. Nếu nói bản nhạc “Những đồi hoa sim” của nhạc sĩ Dzũng Chinh là một bản bi ca đẫm nước mắt, thì cũng trên bài thơ đó nhưng Phạm Duy lại biến ca khúc “ÁO ANH SỨT CHỈ ĐƯỜNG TÀ” thành một bản hùng ca hào hùng.
Bài hát này được Phạm Duy cho ra đời khi ông từ Việt Bắc xuống Khu Ba (Chợ Đại, Cống Thần) với ý định đi theo Văn Giàu vào Nam chiến đấu. Tới Thanh Hóa, ông gặp được tướng Nguyễn Sơn, tại đây khi tham gia Ban Văn nghệ của Trung đoàn 304, ông hợp mặt cùng Hữu Loan. Thời điểm phát hiện ra bài thơ “Màu tím hoa sim” của thi sĩ Hữu Loan, ông đã có ý định phổ bài thơ này thành một bài ca, nhưng chính quyền năm 1948 không cho phép. Họ cho rằng lời bài thơ quá tiêu cực, không thích hợp với tinh thần hào hùng, cổ vũ chiến tranh. Nên mãi đến năm 1971, khi vào Sài Gòn, Phạm Duy mới cho phổ biến bài hát này và cũng từ đây bài hát trở thành “ái quốc ca” của nơi chiến trường khốc liệt.
“ÁO ANH SỨT CHỈ ĐƯỜNG TÀ” chính là bản phổ thơ khác của nhạc sĩ Phạm Duy, dựa hoàn toàn vào câu chuyện của thi sĩ Hữu Loan và dựa theo ý của bài thơ “MÀU TÍM HOA SIM”. Bài hát nói về một cuộc tình đầy đau khổ trong chiến tranh, nhân vật chính là thi sĩ Hữu Loan – Một người hoạt động trong nhóm Việt Minh và vợ của ông – Một cô thiếu nữ thôn quê. Họ yêu nhau, họ cưới nhau trong vui vẻ để tiễn đưa người lính anh hùng ra chiến trường. Anh ra đi trong sự lo lắng của bản thân, anh sợ nếu một ngày mình bỏ mạng nơi chiến trận, thì vợ anh phải làm sao? Cô vợ bé bỏng đang ngày ngày chờ đợi anh, nhưng cuộc đời luôn dành tặng cho ta điều bất ngờ. Khi anh đang háo hức trở về để đoàn viên cùng vợ yêu thì hay tin nàng đã ra đi, xa lìa cõi đời này, mãi mãi không quay về với anh nữa. Trong khoảng trống suy tư và hồi tưởng, người lính nhớ lại những kỷ niệm xưa cũ, nhớ lại hình bóng người vợ yêu ngày ngày chờ chồng từ chiến khu trở về, nhớ đến người con gái thầm lặng hi sinh thanh xuân của mình và nhớ lại nàng cũng có những người anh đi lính chưa thấy ngày trở về. Và rồi anh lại ra đi. Trên con đường hành quân tràn ngập màu tím của những bông hoa sim xinh xắn, hình ảnh người vợ nhỏ lại hiện về trong tâm trí, văng vẳng trong suy nghĩ của anh, luôn nhắc nhở người lính sự hiện diện của người con gái ấy trong cõi đời này.
Trong cùng một bài hát nhưng “ÁO ANH SỨT CHỈ ĐƯỜNG TÀ” lại chứa đựng nhiều phân đoạn tình cảm khác nhau: Mở đầu (Một giọng kể chuyện, đơn thuần và lạc quan) – Khúc vui (Đây là thời điểm cưới sinh của cặp đôi, vui vẻ và hài hòa) – Khúc lo lắng – Khúc buồn – Khúc rất buồn (Nhận về tin dữ, người thương đã ra đi khi tuổi đời còn xanh) – Khúc kể lể – Đoạn cuối (Người lính tiếp tục trên chuyến đường hành quân đầy hoa sim tím).
Anh thương cô vợ nhỏ không được một cái đám cưới lễ hỏi đàng hoàng, ngày hợp hôn mà chú rể chỉ có một thân áo lính đầy bùn đất, trên chân là đôi giày chiến sĩ. Nhưng cô nàng vẫn vui – “Nàng cười vui bên anh chồng kỳ khôi”, nàng thông cảm cho người chiến sĩ, đang thời kỳ thác loạn, dân chúng còn khốn khổ, đất nước còn đang lâm nguy thì làm sao có thể vui vẻ mà choàng áo cưới linh đình. Nàng chỉ cần câu nói của chồng, câu nói làm lòng nàng thêm vui vẻ “Tôi yêu nàng….Người con gái tôi yêu…”. Nhưng còn gì buồn hơn cho đôi vợ chồng mới cưới, khi vừa xong lễ hỏi chàng đã phải lên đường ra trận. Là ngày vui của nàng, nhưng cũng là ngày chia ly, tiễn chàng lên đường mà không hay biết là đôi vợ chồng trẻ sẽ không còn ngày trùng phùng.
Nơi chiến trường, chàng vừa lo vừa sợ, chàng lo nàng mong mỏi trông chờ, chàng lo nàng cô đơn nơi làng quê, không người bầu bạn. Chàng sợ nếu một ngày bản thân bỏ mạng nơi sa trường thì vợ mình phải làm sao? Ai sẽ là chỗ dựa cho nàng, ai sẽ để nàng mong ngóng mỗi ngày? Bản thân lo lắng là vậy, nhớ nhung là vậy, nhưng cuộc đời không ai nói trước được chữ ngờ, người ra đi không ngày gặp lại không phải là chàng, mà chính là cô vợ nhỏ số khổ. “Tôi về không gặp nàng, má ngồi bên mộ vàng, chiếc bình hoa ngày cưới, đã thành chiếc bình hương” – Những tưởng ngày mình hân hoan trở về, háo hức mong chờ gặp người thương, thì trời cao bất công, trước mặt chàng không phải là cô vợ bé bỏng, đáng yêu, không còn là cô nàng yêu hoa sim tím, mà chỉ là nấm mồ xanh cỏ, bình hoa ngày cưới còn đó, nhưng hoa cưới được thay thành hương mất rồi!
Đau buồn là thế, xót xa là thế, nhớ nhung là vậy nhưng nhiệm vụ trên vai, người chiến sĩ vẫn phải tiếp bước lên đường hành quân. Vì nghĩa cử của người lính, vì nhiệm vụ bảo vệ nền hòa bình cho non sông, buộc người lính phải buông bỏ mọi thứ để tiếp tục cuộc hành trình. Nhắc lòng là như vậy, nhưng dọc đường hành quân, hoa sim tím mọc đầy cả ven đường “tím cả chiều hoang biền biệt” – Anh lại nhớ đến người con gái yêu màu sim tím ấy. Hình ảnh nàng hiện lên cả một dòng sông nơi chàng đi qua, rồi chàng lại nhớ đến hình ảnh nắm mộ vàng nơi nàng đã yên giấc mộng thiên thu, anh như nghe thấy âm thanh của nàng, nghe thấy văng vẳng những tiếng ru: “À ơi! À ơi! Áo anh sứt chỉ đường tà, vợ anh chết sớm, mẹ già chưa khâu…”. Những hình ảnh này chắc sẽ ám ảnh tác giả trong một thời gian dài đấy…..
Bài hát được phổ từ năm 1949 nhưng đến tận năm 1971 mới hoàn thành và bắt đầu lan rộng trong giới yêu nhạc. Ca từ bài hát rất dễ nghe, nó gần với ngôn từ trong cuộc sống, nó có sự mộc mạc của đời sống hàng ngày và dựng nên từ một câu chuyện có thật, nên dễ đi sâu vào lòng người. Nó đọng lại trong tâm trí người nghe nhiều cung bậc cảm xúc, buồn vui xen lẫn. Hãy nghe và cảm nhận được chân thực từng ngôn từ, từng giai điệu trong một câu chuyện có thật của tác giả, để có thể đồng cảm với tâm trạng của người lính chiến trường
Lời bài hát “ÁO ANH SỨT CHỈ ĐƯỜNG TÀ” của nhạc sĩ Phạm Duy:
“Nàng có ba người anh đi bộ đội lâu rồi
Nàng có đôi người em có em chưa biết nói
Tóc nàng hãy còn xanh, tóc nàng hãy còn xanh….
Tôi là người chiến binh xa gia đình đi kháng chiến
Tôi yêu nàng như yêu người em gái tôi yêu
Người con gái tôi yêu, người em gái tôi yêu.
Ngày hợp hôn tôi mặc đồ hành quân
Bùn đồng quê bết đôi giầy chiến sĩ
Tôi mới từ xa nơi đơn vị về
Tôi mới từ xa nơi đơn vị về
Nàng cười vui bên anh chồng kỳ khôi
Thời loạn ly có ai cần áo cưới
Cưới vừa xong là tôi đi
Cưới vừa xong là tôi đi.
Từ chốn xa xôi nhớ về ái ngại
Lấy chồng chiến binh mấy người trở lại
Mà nhỡ khi mình không về
Thì thương người vợ, bé bỏng chiều quê.
Nhưng không chết người trai chiến sĩ
Mà chết người gái nhỏ miền suôi
Nhưng không chết người trai chiến sĩ
Mà chết người gái nhỏ miền suôi
Hỡi ôi! Hỡi ôi!
Tôi về không gặp nàng
Má ngồi bên mộ vàng
Chiếc bình hoa ngày cưới
Đã thành chiếc bình hương
Nhớ xưa em hiền hòa
Áo anh em viền tà
Nhớ người yêu mầu tím
Nhớ người yêu mầu tím
Giờ phút lìa đời
Chẳng được nói một lời
Chẳng được ngó mặt người…..
Nàng có ba người anh đi bộ đội lâu rồi
Nàng có đôi người em, những em thơ sẽ lớn
Tóc nàng hãy còn xanh, tóc nàng hãy còn xanh
Ôi một chiều mưa rừng trên chiến trường Đông Bắc
Ba người anh được tin người em gái thương đau
Và tin dữ đi mau, rồi tin cưới đi sau.
Chiều hành quân qua những đồi sim
Những đồi sim, những đồi sim, đồi tím hoa sim
Tím cả chiều hoang biền biệt
Rồi mùa Thu trên những dòng sông
Những dòng sông, những dòng sông, làn nước Thu sang
Gió rờn rợn trên mộ vàng
Chiều hành quân qua những đồi sim
Những đoàn quân, những đoàn quân và tiếng quân ca
Có lời nào ru ời ời:
À ơi! À ơi! Áo anh sứt chỉ đường tà
Vợ anh chết sớm, mẹ già chưa khâu
Những đồi sim, những đồi sim, đồi tím hoa sim
Đồi tím hoa sim, đồi tím hoa sim
Đồi tím hoa sim, đồi tím hoa sim
đồi tím hoa sim…..”