Họa Mi là một trong những nữ ca sĩ nổi tiếng thuộc thế hệ sau cùng của làng nhạc Sài Gòn trước năm 1975. Giọng hát cao vút, trong trẻo của Họa Mi đã từng làm xao động biết bao trái tim người hâm mộ và đi sâu vào lòng biết bao khán giả Việt. Hoạ Mi được nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ phát hiện từ một chương trình trên truyền hình, ông đã thu nhận cô làm học trò và dìu dắt cô từng bước trở thành ca sĩ. Danh ca Hoạ Mi từng được đánh giá là có “giọng hát trong và thánh thót ở những nốt cao, ấm áp và tình cảm ở những nốt trầm”, vì vậy cô đã trình bày thành công được đa dạng các thể loại nhạc.
Họa Mi tên thật là Trương Thị Mỹ, sinh ngày 1 tháng 5 năm 1955, là con gái út trong gia đình có 2 người anh trai, từ nhỏ cô được cha mẹ rất cưng chiều. Nhưng gia đình cô chỉ hạnh phúc trong một thời gian ngắn ngủi, khi Họa Mi mới 11 tuổi, cha cô qua đời vì bệnh nan y, mẹ cô vì quá đau buồn nên bị trầm cảm sinh bệnh và cũng ra đi chỉ 6 năm sau đó. Đến năm 17 tuổi, Họa Mi đã mất đi cả cha lẫn mẹ và sống cùng với người anh trai.
Năm lên 12 tuổi, Họa Mi theo học tại trường nữ sinh trung học Gia Long. Từ nhỏ cô đã có năng khiếu ca hát nên lúc đi học Hoạ Mi thường tham gia các chương trình văn nghệ tại trường và được xuất hiện trên đài truyền hình lần đầu khi mới 15 tuổi.
Năm 1970, Hoạ Mi đăng ký tham gia vào ban hợp xướng “Gió Khơi” gồm những ca sĩ nghiệp dư, cô cùng mọi người đi diễn trên các sân khấu. Trong một lần nghệ sĩ Đoàn Chính (con trai của nhạc sĩ Đoàn Chuẩn) được mời hát chung với ban hợp xướng Gió Khơi, ông nhận thấy Họa Mi có chất giọng tốt nên đã gợi ý cho cô thi vào khoa Thanh nhạc khoá đầu tiên của trường Quốc Gia Âm Nhạc, nơi ông cũng chuẩn bị được nhận vào giảng dạy.
Nghe theo lời khuyên của nghệ sĩ Đoàn Chính, năm 1972, Họa Mi thi đậu vào khoá đầu tiên của khoa thanh nhạc trường Quốc Gia Âm Nhạc, và người thầy dạy nhạc đầu tiên của Họa Mi cũng chính là nghệ sĩ Đoàn Chính , trước khi cô có cơ duyên gặp gỡ với nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ và có bước ngoặc lớn trong cuộc đời sự nghiệp của mình. Cũng tại đây Họa Mi còn được theo học thanh nhạc với ca sĩ Bùi Thiện – một ca sĩ của miền Bắc “hồi chánh” vào miền Nam tương tự như Đoàn Chính.
Trong quá trình theo học tại trường Quốc Gia Âm Nhạc, ngoài việc vẫn tham gia ban Gió Khơi, Họa Mi còn thường xuyên được xuất hiện trên sóng truyền hình cùng với ban nhạc của trường. Không chỉ vậy, Hoạ Mi còn tham gia một ban nhạc khác nữa là Lạc Hồng, chuyên hát hợp xướng cùng với dàn nhạc cụ dân tộc và cũng có xuất hiện trên đài truyền hình. Thời gian này, cô hoạt động nghệ thuật với nghệ danh là Trường My ( dựa theo tên thật Trương Thị Mỹ của mình).
Nhiều lần xuất hiện trên sóng truyền hình quốc gia cùng với các ban nhạc, giọng hát của cô nữ sinh Trường My đã may mắn lọt vào mắt xanh của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ.
Khoảng thời gian đó, ca sĩ Bùi Thiện đang tham gia trong đoàn hát Maxim’s của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ nên đã làm cầu nối cho Họa Mi có cơ hội được gặp mặt nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ lần đầu tiên vào năm 1974 và cô đã gần như vỡ òa khi nghe ông nhận xét: “Chú đã thấy cháu hát trên TV và rất thích giọng hát của cháu. Nếu bây giờ chú lăng xê cháu thành một ca sĩ chuyện nghiệp thì cháu nghĩ sao?”
Hoạ Mi đã vui mừng đồng ý khi được nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ mở lời nhận làm học trò và được ông đổi nghệ danh là Hoạ Mi với lời giới thiệu“một tiếng chim mới trên bầu trời âm nhạc Việt Nam”. Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ thường đặt nghệ danh cho các học trò của mình là tên của các loài chim quý, trước đó có ca sĩ Sơn Ca đã nổi tiếng.
Chỉ sau đó hai tuần, tại phòng trà Maxim’s của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, Họa Mi xuất hiện trên sân khấu với ca khúc “Đưa Em Xuống Thuyền” của Hoàng Thi Thơ. Với giọng hát trong trẻo và truyền cảm của mình Hoạ Mi nhanh chóng lấy được cảm tình của khán thính giả.
Trong chương trình Jimmy Show, Họa Mi đã kể lại kỉ niệm với nghệ danh Hoạ Mi khi lần đầu tiên bước lên sân khấu để hát Đưa Em Xuống Thuyền, cô bỗng thấy giới thiệu người hát ca khúc này là Họa Mi, chứ không phải nghệ danh Trường My của cô lúc đó. Nghĩ là do có sự nhầm lẫn, cô vào trong hậu trường hỏi thầy của mình, thì được ông cười và trả lời: “Kể từ tối hôm nay, cháu là Họa Mi chứ không phải là Trường My nữa. Cuộc đời cháu thay đổi kể từ đêm hôm nay”.
Từ khi chính thức trở thành học trò của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, Họa Mi ngày càng xuất hiện nhiều trong làng nhạc, từ phòng trà, băng nhạc cho đến truyền thanh, truyền hình. Cô được hát trên sân khấu phòng trà Maxim’s hàng đêm. Trong cuốn băng Hoàng Thi Thơ số 3 phát hành trong năm 1974, Họa Mi được thu âm đến 4 bài, và được nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ giới thiệu là “một tiếng chim mới trên bầu trời âm nhạc Việt Nam”, ngay cả hình bìa trên cuốn băng này cũng là hình của Họa Mi, điều này cho thấy nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ rất tích cực “lăng xê” cho cô học trò mới của mình.
Thể hiện thành công các sáng tác của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, Hoạ Mi nhanh chóng nhận được nhiều sự chú ý và cảm tình của khán thính giả. Tên tuổi của cô ngày càng được đông đảo công chúng biết đến khi xuất hiện trong các chương trình ca nhạc kịch của Hoàng Thi Thơ được phát trên truyền hình hàng đêm.
Cuối năm 1974, Họa Mi có cơ hội hợp tác cùng với ca sĩ Ngọc Yến và Diễm Chi biểu diễn tam ca Mắt Biếc tại phòng trà của ca sĩ Khánh Ly.
Những tưởng, sự nghiệp ca hát của Họa Mi sẽ ngày một thăng hoa dưới sự dìu dắt của thầy Hoàng Thi Thơ. Nhưng đến đầu năm 1975, biến cố xảy ra khi Hoàng Thi Thơ chia đoàn Maxims thành 2 nhóm, một nhóm để ở lại hát ở vũ trường Maxim’s, một nhóm đi lưu diễn bên Nhật. Khi đó Họa Mi nằm trong nhóm ở lại trong nước, với kế hoạch là thay phiên nhau, sau 3 tháng sẽ được đi lưu diễn thay cho nhóm kia trở về nước. Nhưng không may trong lúc nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ đang dẫn đoàn sang tới Nhật thì xảy ra biến cố, 1 nửa đoàn Maxim’s bị kẹt bên Nhật rồi sau đó là lưu lạc xứ người, một nửa còn lại hoạt động ở trong nước một thời gian rồi cũng tan rã.
Biến cố xảy ra, không còn sự dìu dắt của Thầy, nghĩ rằng sự nghiệp ca hát của mình đã chấm dứt nên Họa Mi quyết định tiếp tục theo học ngành luật, mở ra cho mình một cơ hội khác để kiếm sống. Tuy nhiên, không lâu sau đó, nhạc sĩ Ngọc Chánh đã đến tận nhà tìm Họa Mi và mời cô tham gia chương trình ca nhạc kịch trong đoàn kịch nói Kim Cương – đây là đoàn hát duy nhất của miền Nam được hoạt động ngay sau thời điểm lịch sử năm 1975. Thế là Hoạ Mi lại có cơ hội đi hát khi cô cùng nhiều ca sĩ khác đảm nhiệm phần âm nhạc trong 45 phút ban đầu của chương trình. Trong đoàn Kim Cương lúc bấy giờ còn có nhiều ca sĩ nổi tiếng trước năm 1975 khác cùng góp mặt như: Thanh Tuyền, Thái Châu, Thanh Phong, Phương Đại, Duy Mỹ, Lệ Thu, Hà Thanh, Sơn Ca…
Lúc này, các ca sĩ của đoàn Kim Cương không được hát nhạc tự do như trước nữa mà chủ yếu chỉ được hát nhạc đỏ. Ca khúc đầu tiên mà Họa Mi hát trong đoàn Kim Cương là “Bng Cây Kơ Nia” của nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu.
Bấm vào hình trên để nghe ca khúc Bóng Cây Kơ Nia do Hoạ Mi thâu thanh trước 75
Ban nhạc của nhạc sĩ Ngọc Chánh phụ trách thu âm, trong ban này có nghệ sĩ Lê Tấn Quốc là người thổi saxophone nổi tiếng, thời điểm này Tấn Quốc vừa mới tham gia vào để cùng diễn tấu cho Họa Mi hát. Khi đó Tuấn Quốc còn là một nghệ sĩ trẻ, đẹp trai và đầy tài năng. Những lần gặp gỡ nhau khi cùng làm việc trong đoàn Kim Cương, Họa Mi và Lê Tấn Quốc nảy sinh tình cảm và họ quyết định về chung một nhà vào năm 1976, sau 6 tháng quen nhau.
Kết hôn khi còn quá trẻ và sự nghiệp vẫn chưa thật sự vững vàng nhất là sau thời điểm 1975 giới nghệ sĩ đa phần đều rơi vào cảnh bế tắc, khó khăn vì hoạt động nghệ thuật không còn được như trước, cuộc sống hôn nhân của vợ chồng Họa Mi cũng vì thế mà rơi vào cảnh khốn khổ trăm bề. Nhất là căn bệnh mắt bẩm sinh của nghệ sĩ Lê Tấn Quốc diễn biến ngày càng nặng, cùng với đó là 3 đứa con lần lượt ra đời khiến gánh nặng càng đè lên đôi vai nhỏ của Họa Mi. Cô vừa phải kiếm tiền để chạy chữa cho chồng, vừa phải nuôi nấng các con và lo cho sự nghiệp. Sự thiếu thốn về vật chất và tiền bạc đã khiến cả 3 người con của hai vợ chồng Họa Mi đều bị suy dinh dưỡng và mắc bệnh lao phổi.
Dù cuộc sống nhiều khó khăn và vất vả, nhưng có chồng là chỗ dựa tinh thần vững chắc nên Họa Mi đã không ngừng cố gắng gồng gánh gia đình.
Sau này Lê Tấn Quốc đã kể về Họa Mi thời điểm đó như sau:
“Cô ấy là một hình ảnh khó phai trong tôi, dù khốn khó thế nào cũng một lòng một dạ lo cho chồng con. Những người hàng xóm vẫn nhớ hình ảnh cô ấy mặc chiếc áo rách, chiếc quần bạc màu bồng con đi dọc xóm hoặc đội chiếc nón lá tả tơi đi chợ…
Rồi thời “ngăn sông, cấm chợ” cô ấy phải nhảy tàu đi hát (hồi đó ca sĩ chỉ được hát ở một tụ điểm trong thành phố), để đứa con dưới sàn tàu, cô ấy thức quạt cho con ngủ, tối lại phải lên sân khấu. Về nhà, cô bưng tô cơm nguội, canh đã nguội tanh để ăn. Đi lưu diễn ở nước ngoài, hành lý mang về là những thứ mua cho chồng, cho con còn cô ấy chẳng có thứ gì… Cô ấy đã sống hết mình cho chồng con…”.
Năm 1988, một đoàn văn nghệ của Sài Gòn được mời sang Pháp trình diễn cho một chương trình Tết dành cho người Việt xa xứ và Hoạ Mi cũng có tên trong danh sách đó. Nhân dịp này, cô đánh liều thực hiện ý định ở lại Pháp, chờ ngày được đón chồng con sang đây với hy vọng nền y học tiên tiến có thể giúp chữa bệnh cho chồng.
Quyết định này đã khiến Họa Mi nhận lấy không ít lời chỉ trích từ khán giả quê nhà. Nhiều người không rõ câu chuyện của cô cho rằng cô không về là vì muốn bỏ quê hương, bỏ đi người chồng tật nguyền và 3 đứa con thơ để chạy theo cuộc sống xa hoa trên đất Pháp. Nhưng bản thân Hoạ Mi biết rõ mình đang làm gì, cô nén chặt đau thương cùng những lời nói đầy cay nghiệt của người đời, Họa Mi một thân một mình bên xứ lạ chăm chỉ học tiếng Pháp và làm việc cật lực để có tiền gửi về cho chồng con. Sau này cô kể lại giai đoạn đó như sau: “Hai năm sau đó là hai năm tủi cực không sao kể hết. Ở quê nhà công chúng hờn trách. Còn ở xứ người không người thân, thương nhớ chồng con, vừa học tiếng Pháp, vừa học lái xe, vừa đi hát từ 22g đêm đến 3g sáng ở một nhà hàng Trung Quốc với đồng lương rẻ bèo… Cứ sống như thế chờ ngày đoàn tụ. Nhiều đêm lái xe về nhà mà nước mắt tuôn rơi…”
Cũng tại Pháp, Họa Mi đã gặp lại người thầy của mình là nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ lần đầu sau 13 năm xa cách. Câu chuyện về cuộc sống của Họa Mi cũng được xuất hiện trên các báo Việt ngữ tại Pháp, nhạc sĩ Lam Phương (lúc bấy giờ đang ở Pháp) đã đọc được chuyện đời của cô, và mặc dù chưa gặp mặt nhưng ông đã viết tặng cho Họa Mi ca khúc “Em Đi Rồi” rồi gửi đến cho trung tâm Thuý Nga. Sau đó, trung tâm Thuý Nga đã liên lạc với Họa Mi và đưa cô hát bài này trong lần hợp tác đầu tiên năm 1988 trong chương trình Paris By Night số 6.
Họa Mi đã tìm mọi cách để có thể đưa chồng sang Pháp chữa trị, trong đó có việc cô đã gửi thư đến tận đệ nhất phu nhân Pháp lúc đó là Danielle Mitterrand để trình bày về hoàn cảnh của mình và mong nhận được sự giúp đỡ. Và may mắn thay, đệ nhất phu nhân đã gửi người đến tận nhà giúp Hoạ Mi, giúp cô làm thủ tục cho cả gia đình được đoàn tụ tại Pháp, đồng thời giới thiệu các bác sĩ giỏi nhất để chữa bệnh cho Lê Tấn Quốc
Nhưng căn bệnh thoái hóa võng mạc sắc tố mà Lê Tấn Quốc mắc phải là căn bệnh không thể cứu chữa được. Vì cảm thấy mình là gánh nặng của vợ và không biết làm gì để giúp đỡ vợ nên ông đề nghị chia tay, dù lòng vẫn còn thương vợ rất nhiều.
Sau này, nghệ sĩ Lê Tấn Quốc chia sẻ rằng thời gian 4 tháng ở Pháp là những ngày tháng kinh khủng nhất trong cuộc đời ông. Sau khi cả hai đi đến quyết định chia tay, ông quay về lại Việt Nam một mình, để lại 3 con cho Họa Mi chăm sóc và nuôi dưỡng. Vì phải nuôi con một mình nên Họa Mi không thể đi lưu diễn dài ngày, tài chính trở nên khó khăn, nhưng cô cũng cố gắng vượt qua quãng thời gian đầy khó khăn chông gai này. Cô tâm sự: “Cũng từ đó tôi buộc phải từ bỏ đam mê của mình để lo cho các con. Làm sao có thể để các con ở nhà một mình để đi hát? Nhất là các bác sĩ cũng cảnh báo căn bệnh chồng tôi mang có tính di truyền. Các con tôi phải được kiểm tra mắt mỗi năm cho đến khi 18 tuổi”.
Về Việt Nam được 3 năm thì Lê Tấn Quốc kết hôn với một phụ nữ nhỏ hơn ông 18 tuổi, có thêm 2 người con. Năm 1995, Hoạ Mi cũng lên xe hoa cùng với người chồng là kỹ sư, quê ở Sa Đéc nhưng đã sống ở Pháp từ nhỏ. Sau khi làm đám cưới tại Pháp, Hoạ Mi cùng chồng trở về Việt Nam và tổ chức lễ báo huỷ tại nhà hàng Maxim’s , khi đó Lê Tấn Quốc cùng người vợ mới cũng đã đến chung vui. Đó cũng có thể được xem là một cái kết đẹp cho cuộc hôn nhân dang dở của Hoạ Mi và Lê Tấn Quốc.
Sau khi kết hôn với người chồng mới, Họa Mi phải tạm rời xa ánh đèn sân khấu, cô phụ chồng quán xuyến công việc nhà, nuôi dạy các con để chồng có thể yên tâm lo cho công việc kinh doanh. Đến khi cuộc sống đã ổn định, các con đều đã khôn lớn, Họa Mi dự định đi hát trở lại, thế nhưng lúc này, cô lại có thai đứa con út nên đành phải gác lại mọi dự định sang một bên.
Suốt hơn 20 năm ròng rã, nàng “chim họa mi” không thể cất cao tiếng hát, dù nhớ sân khấu đến quặn lòng nhưng cô lại chẳng thể làm gì hơn ngoài việc âm thầm chịu đựng. Cô tâm sự: “Nhiều lúc nhớ sân khấu quay quắt mà chỉ biết khóc thầm, cũng không dám nghe lại các bài hát xưa vì sợ nỗi nhớ lại càng day dứt hơn”.
Cho đến năm 2009, khi con trai út đã lớn và tình yêu dành âm nhạc của cô đã không thể kìm nén hơn được nữa, Họa Mi đã quyết định quay trở lại với ánh đèn sân khấu. Cô trở về Việt Nam và dành hẳn 3 tháng để thu âm liền một lúc 3 album Họa Mi Vol.1, 2 và 3. Ngoài ra, cô cũng cùng chồng cũ là Lê Tấn Quốc hợp tác với nhau thực hiện album “Họa Mi – Lê Tấn Quốc: Tuyệt phẩm ghi dấu sự tái hợp nghệ thuật – Một mai em đi”.
Năm 2015, Họa Mi chính thức có live concert đầu tiên trong sự nghiệp ca hát của mình. Trong chương trình, Họa Mi đã cùng chồng cũ Lê Tấn Quốc thể hiện ca khúc “Em Đi Rồi” do nhạc sĩ Lam Phương dành tặng riêng cho cô.
Những năm gần đây, Họa Mi vẫn thường xuyên đi đi về về giữa Pháp và Việt Nam và tích cực tham gia nhiều chương trình ca nhạc, cuộc thi với vai trò là giám khảo. Đến thời điểm này, có thể thấy tuy Hoạ Mi đã ở tuổi ngoài 60, dù tiếng hát đôi khi không còn được thánh thót như thời trẻ, nhưng Họa Mi vẫn là cái tên được khán giả vô cùng yêu mến và mong đợi.