Thời nay, khi xã hội ngày càng phát triển, các khu trung tâm thương mại, khu vui chơi giải trí mọc lên ngày càng nhiều nhằm đáp ứng mọi nhu cầu giải trí của con người. Vì vậy mỗi khi Tết đến, xuân về người ta không chỉ ở nhà mình, xứ mình mà thích đi chơi đây đó, nhất là những bạn trẻ. Ấy vậy mà, có một nơi vừa xa lạ vừa thân thuộc, có thể bạn chưa từng đặt chân đến, đó chính là ăn cái Tết ở Sài Gòn thời xưa.
Trước tiên, hãy cùng ghé đến thăm “ngôi đền cổ tích” Gia Định Thành Thông Chí. Khi bước vào đây, chúng ta sẽ được gặp một người rất đặc biệt, là người lưu giữ những dấu tích của lịch sử, địa lý, phong tục của Nam Bộ vào thời kỳ trước khi Pháp xâm chiếm, đó chính là cụ Trịnh Hoài Đức. Ngày ấy, mảnh đất Sài Gòn này có tên là Trấn Phiên An, gồm hai huyện Bình Dương và Tân Long. Cụ Trịnh Hoài Đức kể rằng dân ở hai huyện này thường làm nghề mua bán, đa số là dân ở chợ. Ở đây nhà cửa rất nhiều, dân cư đông đúc, hàng hóa chất thành núi, còn có thuyền buồm ra vào tấp nập, không khí lúc nào cũng nhộn nhịp. Ngoài ra, điều đặc biệt đáng nói ở đây là có nhiều người thạo tiếng Quảng Đông, Triều Châu, Phúc Kiến,… và còn có cả tiếng Tây Dương (châu Âu), tiếng Xiêm La (Thái). Vào lúc bấy giờ, Sài Gòn là một trong những nơi hoa lệ, phồn vinh, là “chốn đô hội lớn nhất cả nước”, nói đến đây thôi cũng đủ thấy được sự náo nhiệt, sầm uất của nơi này. Tuy nhiên, điều khiến nhiều người tò mò là bình thường Sài Gòn cũng đã nhộn nhịp như vậy rồi, thì không biết mỗi dịp Tết đến người dân ở vùng đất này còn có thể ăn Tết phong lưu đến mức nào.
Hát đuổi tà để “tống Cựu nghinh Tân”
Cụ Trịnh cho biết, ngay sát những ngày gần tết, người dân ở Phiên An có một phong tục khá ồn ào, náo nhiệt. Đó chính là từ đêm 28 đến đêm 30 Tết thường có xuất hiện những đoàn tầm năm đến mười người kéo nhau đến các nhà giàu, có thế lực trong vùng, vừa đi vừa đánh trống vang rộn ràng. Khi vào đến nhà, người dẫn đầu đoàn, được gọi là Na Nhân hay còn có tên khác là Nậu sắc bùa. Người này sẽ dán bùa đuổi tà ma ở cửa rồi niệm thần chú, tiếp theo họ cho đánh trống và hát những lời chúc mừng. Cuối cùng, chủ nhà sẽ vui vẻ đem rượu ngon ra mời và thưởng tiền cảm ơn đoàn khách văn nghệ “cây nhà lá vườn” đã ghé thăm. Theo như cụ Trịnh, tập tục này có ý nghĩa nhằm “tống Cựu nghinh Tân”, nói dễ hiểu hơn là “tiễn Cũ, rước Mới”. Tập tục này xem ra cũng gần giống như một tập tục ở vùng nông thôn miền Bắc thời xưa cổ. Cứ đến đêm 30 Tết, ở đó cũng có những nhóm trẻ em có hoàn cảnh khó khăn sẽ đi đến các nhà giàu để hát đồng dao, nổi bật nhất là bài “Súc sắc súc sẻ” vô cùng ngộ nghĩnh và đáng yêu.
“Chạp mộ” và rước Tổ tiên ăn Tết
Vào thời điểm cuối năm, người dân Phiên An vừa bận lo “đuổi tà”, vừa phải lo đón rước các tổ tiên về ăn Tết. Cụ Trịnh kể, người Hoa thường có tập tục “tảo mộ” vào mỗi dịp lễ Thanh minh sau Tết, còn đối với người Việt Nam thì lại đi thăm mộ vào tháng chạp hay còn gọi là “chạp mộ”. Đến dịp đó, con cháu trong gia đình nào cũng phải đến thăm nom, sửa sang lại các phần mộ của ông bà, tổ tiên. Tiếp theo, khi khởi đầu ngày mùng một, theo như thường lệ vào giờ Dần, tức là khoảng 3 đến 5 giờ sáng, các gia chủ sẽ phải thức dậy để thắp hương đèn và dâng trà, hành lễ trước bàn thờ tổ tiên. Sau đó, con cháu quây quần lại bên nhau lạy mừng những người “trưởng thượng” (ông bà, cha mẹ, cô chú bác) và chúc tụng phước thọ, giàu sang.
Cụ Trịnh nói, trong ba ngày Tết vào mỗi buổi sáng và chiều tối, các gia chủ sẽ bày cúng rất nhiều lễ vật gồm có trái cây, đủ loại bánh mứt. Ngoài ra, có nhiều gia đình còn bày cây mía đủ cả gốc ngọn và treo các loại hoa quả trên thân mía. Họ cho rằng cây mía dùng để làm gậy cho “ông bà ông vải” đi đường! Đến mùng ba tết, các gia chủ sẽ làm lễ tiễn tổ tiên, có cả đốt vàng mã và đốt pháo. Nghe cụ Trịnh kể lại rất nhiều chuyện, nhưng lại không thấy cụ Trịnh nói người xưa có hay không tập tục đi “chúc Tết ở nhà quan” và biếu xén quà cáp. Có lẽ, đây chỉ là một “hủ tục” sinh sau đẻ muộn ngày nay.
Chơi Tết 7 ngày, không được đòi nợ!
Mỗi khi gần đến Tết, dường như nhà nào ở Phiên An cũng mua sắm quần áo mới, quét dọn, sửa sang lại nhà cửa và treo liễn mừng xuân. Cụ Trịnh cho biết, vào thời điểm này người lớn thường dặn con cháu trong nhà khi nói và làm cái gì đó thì phải cẩn thận để tránh gây điềm xui xẻo cho cả năm. Đến “ngày trừ tịch”, ở trước cửa mọi nhà đều sẽ dựng một cây tre phía bên trên có buộc ít giấy vàng bạc và một cái giỏ bên trong có đựng trầu cau và vôi. Phong tục này gọi là “dựng nêu”, đến tận ngày mùng bảy sẽ “hạ nêu”. Thông qua hành động đó, gia chủ thể hiện mong muốn mời tổ tiên, đất trời, thần thánh,… cùng chung vui những ngày Tết. Trong bảy ngày Tết, không cần biết là kẻ sang nghèo hay lớn nhỏ, ai nấy cũng đều vui chơi, ăn uống no say. Nhà nào nghèo khổ cũng mua sắm đủ lễ, nhà nhà uống rượu nếp than, cùng con cháu ngồi bên nhau ăn bánh tét, đánh cờ bạc, vui chơi đủ trò. Mỗi khi có khách đến chơi nhà đều được chiêu đãi rượu chè, bánh kẹo đủ thứ, nói chuyện rất vui vẻ. Cụ Trịnh còn nhấn mạnh, trong những ngày Tết, các khoản nợ nần thiếu thốn đều không được nói hay đòi. Phải đợi qua ngày hạ nêu thì chủ nợ mới được nhắc đến.
Người dân Phiên An thường có đốt “pháo đồng”, “pháo thiếc”, rộn ràng khắp chốn. Ở những nơi công cộng, ngoài các trò chọi gà, hát bội, còn có các trò chơi “đánh đu” đủ loại. Trong đó, loại đu bình thường là loại cho một người đu để giành khăn hay tiền trên điểm cao. Tiếp đến, có “đu tiên”, nghĩa là gồm có 8 cô gái xinh đẹp cùng đứng trên xích đu, nhún nhảy thật cao. Ngoài ra còn có “đu rút”, “đu dàng xoay”. Hầu hết các trò đánh đu thường được bắt đầu từ mùng một đến tận ngày rằm tháng giêng mới kết thúc.
Lễ tế Trời và Thần Nông long trọng
Tiếp theo đây, chúng ta sẽ đi gặp một nhân vật đặc biệt khác, đó chính là cụ Trương Vĩnh Ký, nhà ở làng Nhơn Giang khu Chợ Quán (quận 5). Cụ Trương có cả một kho tàng về “những câu chuyện đời xưa”, nhất là nói về phong tục ngày Tết. Theo như cụ Trương chia sẻ, Tết Sài Gòn có hai nghi lễ rất thiêng liêng, không phải tỉnh thành nào cũng có. Đầu tiên, đó là lễ tế Trời và Thần Nông ở Đàn Xã Tắc. Đàn là đài vuông được xây dựng bằng gạch, có ý nghĩa tượng trưng cho đất, nằm phía trên gò đất cao hình tròn, tượng trưng cho trời. Mỗi năm, vào tiết Lập Xuân, tức là đầu tháng hai âm lịch, vua và các quan đại thần trong triều sẽ đến Đàn Xã Tắc để dâng lễ cầu nguyện cho quốc thái dân an, mùa màng được tươi tốt. Đây là một phong tục đã xuất hiện ở Việt Nam từ đời nhà Đinh, nhà Lê và chỉ được diễn ra ở kinh đô. Vào đời nhà Nguyễn, Đàn Xã Tắc được đặt ở kinh đô Huế, tuy nhiên đến năm 1823, vua Minh Mạng đã cho lập thêm ở Gia Định. Điều này chứng minh rằng, vùng đất phương Nam với chốn phồn hoa là Sài Gòn, rất xứng đáng và cần thiết được tiến hành một nghi lễ quốc gia long trọng như vậy. Cụ Trương còn cho biết, dấu tích Đàn Xã Tắc hiện giờ nằm xung quanh trường Lê Quý Đôn. Ngày nay, người ta sẽ thấy được một gò đất cao, phía trên có một ngôi nhà nhỏ kiểu cổ xưa, hình bát giác. Gò đất này nằm bên trong khuôn viên của Dinh Độc Lập, phía đối diện là cổng chính của trường Lê Quý Đôn. Nếu như một ngày nào đó các nhà khảo cổ và sử học có thể tìm ra được dấu tích của Đàn Xã Tắc Phiên An thì thành phố có thể sẽ phục dựng một phong tục mang đậm ý nghĩa về cả lịch sử và dân sinh. Những năm gần đây, tại Huế đã khôi phục Đàn Xã Tắc và tái hiện tế lễ mỗi năm.
Lễ hội Tập trận oai phong
Hằng năm, vào mỗi khi gần đến rằm tháng giêng, tại thành Phiên An còn diễn ra lễ hội Tập trận do quan Tổng trấn Lê Văn Duyệt làm người chủ trương. Theo những gì cụ Trương kể, vào lúc sáng sớm hôm đó, quan Tổng trấn sẽ mặc “phẩm phục đại trào” bước vào hành cung trong thành (tức là nơi vua ngự khi đi kinh lý) để bái vọng nhà vua. Tiếp theo sau đó, “quan Thượng” sẽ cho bắn ba phát “súng thần công” để phát pháo lệnh mở đầu ngày hội. Quan Thượng sẽ là người dẫn đầu đoàn quân đi diễu hành từ thành ra phố, địa điểm mà đoàn hướng về là Mô Súng (trường bắn, ngày nay là khu vực vòng xoay Công trường Dân Chủ). Ở đây tập trung hàng ngàn quân lính, voi ngựa, đại pháo đã được sắp xếp theo hàng và đứng ngay ngắn theo thứ tự để chuẩn bị thao diễn trên một cánh đồng lớn, được gọi là đồng Tập trận (trải dài dọc từ đường Cách Mạng Tháng Tám lên đến khu vực Hòa Hưng). Khi kết thúc cuộc tập trận trên bộ thì sẽ đến cuộc tập trận trên sông, nằm ở bến chiến thuyền (khu vực Ba Son và Công trường Mê Linh). Ngoài tập trận ra còn có đấu quyền, đấu côn và đấu voi cũng được diễn ra cùng một lúc. Trong suốt quá trình tập trận, người dân đều đốt pháo hưởng ứng rất náo nhiệt. Cụ Trương cho biết, lễ Tập trận này vừa mang tính tâm linh nhằm xua đuổi tà ma, vừa mang tính chính trị để biểu dương lực lượng.
Thời nay, cứ vào khoảng đầu tháng chạp với những cơn gió nhè nhẹ, mang theo hơi lạnh còn sót lại của mùa lễ giáng sinh, Tết tây còn vương vấn lại. Những đứa trẻ con trong xóm đã bắt đầu háo hức đón Tết, chúng là những người mong chờ được ăn Tết nhất, bởi vì Tết là sẽ được nghỉ học lâu hơn các dịp lễ khác, được mua quần áo mới, được ăn ngon và vui chơi thoải mái mà không cần lo âu. Đám con nít thì vui vẻ và hào hứng nhưng đối với người lớn, Tết đến là cần phải chuẩn bị rất nhiều thứ để đón mừng ba ngày Tết với niềm hy vọng một năm mới sẽ tràn đầy may mắn, phúc lộc đầy nhà. Tết ở Sài Gòn thời nay với các hội xuân, các trò vui chơi, thưởng thức các tiết mục nghệ thuật độc đáo như múa lân, bắn pháo hoa, ngoài ra, trên các đài truyền hình còn có chiếu các tiết mục “Táo Quân” và nhiều màn trình diễn văn nghệ khác, tất cả làm tạo nên một cái không khí Tết thật tưng bừng, nhộn nhịp.
Tết ở Sài Gòn luôn là một chủ đề hấp dẫn người đọc. Dù cho là ở thời điểm nào thì không khí Tết ở Sài Gòn vẫn vậy, vẫn rộn ràng và náo nhiệt.